Διαπροσωπικό νόημα: σχέσεις γραπτού λόγου - εικόνας σε πολυτροπικά κείμενα βιβλίων φυσικών επιστημών για παιδιά προσχολικής ηλικίας

Abstract

Contemporary science texts for young children are multimodal texts, since they combine different semiotic modes (mainly verbal text and image, on which the present dissertation focuses). Α multimodal text includes three levels of meaning produced by verbal text and image, according to Systemic Functional Grammar and Grammar of Visual Design: representational, textual and interpersonal. Interpersonal meaning concerns the nature of relationships between writer - reader and reader – represented participants and includes the way the writer composes the text determining: how the text addresses the reader (address), the nature of the relationship constructed between reader – represented participants (social distance) and the extent to which the reader is invited to involve with them (involvement). With regard to interpersonal meaning, verbal text and image relations may be characterized by concurrence (similar meanings), complementarity (additional meanings produced by one of the two semiotic modes) or contradiction (opposite meanings). The study examined a) verbal text – image relations regarding interpersonal meaning dimensions (address, social distance, involvement) in multimodal texts of books of the scientific areas of Biology and Physics for preschool children and b) if these relations are differentiated according to the area of science. The sample consisted of 150 units of analysis of the scientific area of Biology and 150 units of the scientific area of Physics. In each unit of analysis (an image and the verbal text accompanying it) the verbal and visual content was classified with regard to each dimension and then the category of verbal text – image relation was determined. Results indicated that regarding address and involvement relations of concurrence appeared more frequently than expected from relations of complementarity and contradiction. Concerning social distance, relations of complementarity and contradiction were observed more frequently than expected from relations of concurrence. Regarding address contradiction was observed more frequently than expected in texts of the area of Biology, while in texts of the area of Physics concurrence was observed more frequently than expected. Concerning social distance in texts of the area of Biology complementarity appeared more frequently than expected, while contradiction and concurrence were observed more frequently than expected in the area of Physics. With regard to involvement there were no differences according to the area of science. Results are discussed in the context of Systemic Functional Grammar and Grammar of Visual Design and in relation to sociocogntitive pedagogical principles. Implications for the design, selection and use of multimodal science texts for preschool children are further discussed.

Τα σύγχρονα εκπαιδευτικά κείμενα βιβλίων Φυσικών Επιστημών για παιδιά είναι πολυτροπικά, καθώς σε αυτά ποικίλοι τρόποι συνεργούν για τη δημιουργία νοήματος (με κυρίαρχους το γραπτό λόγο και την εικόνα, στους οποίους εστιάζει η παρούσα διατριβή). Ένα πολυτροπικό κείμενο περιλαμβάνει τρία επίπεδα νοήματος, τα οποία σύμφωνα με τη Συστημική Λειτουργική Γραμματική και τη Γραμματική Οπτικού Σχεδιασμού, εκφράζονται τόσο λεκτικά όσο και οπτικά: το αναπαραστατικό, το κειμενικό και το διαπροσωπικό. Το διαπροσωπικό νόημα αφορά τις σχέσεις που προωθούνται ανάμεσα σε αυτούς που δημιούργησαν το κείμενο και τους/τις αναγνώστες/τριες και ανάμεσα στους/τις αναγνώστες/τριες και τα αναπαριστάμενα πρόσωπα. Ειδικότερα περιλαμβάνει τον τρόπο που ο/η δημιουργός συγκροτεί το κείμενο καθορίζοντας: το πώς αυτό απευθύνεται στον/στην αναγνώστη/τρια (απευθυντικότητα), τον τύπο σχέσης που διαμορφώνεται μεταξύ αναγνώστη/τριας - αναπαριστώμενων (κοινωνική απόσταση) και το βαθμό που ο/η αναγνώστης/τρια καλείται να εμπλακεί με αυτά (εμπλοκή). Ως προς το διαπροσωπικό νόημα, οι σχέσεις γραπτού λόγου – εικόνας μπορεί να χαρακτηρίζονται από συμφωνία (όμοια νοήματα), συμπληρωματικότητα (επιπλέον νόημα μέσω τους ενός από τους δύο σημειωτικούς τρόπους) ή από αντίφαση (αντίθετα νοήματα). Στόχος της έρευνας ήταν να εξετάσει α) ποιες είναι οι σχέσεις γραπτού λόγου - εικόνας ως προς τις διαστάσεις διαπροσωπικού νοήματος (απευθυντικότητα, κοινωνική απόσταση, εμπλοκή) σε πολυτροπικά κείμενα βιβλίων Επιστημών Βιολογίας και Φυσικής για παιδιά προσχολικής ηλικίας και (β) εάν οι σχέσεις αυτές διαφοροποιούνται ανάλογα με την επιστημονική περιοχή. Το δείγμα αποτέλεσαν 150 μονάδες ανάλυσης από την επιστημονική περιοχή της Βιολογίας και 150 από την επιστημονική περιοχή της Φυσικής. Σε κάθε μονάδα (μία εικόνα συνοδευόμενη από γραπτό κείμενο), το γλωσσικό και οπτικό περιεχόμενο ταξινομήθηκε ως προς κάθε διάσταση και έπειτα προσδιορίστηκε η κατηγορία σχέσης γραπτού λόγου – εικόνας. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι ως προς την απευθυντικότητα και την εμπλοκή εμφανίζονται συχνότερα από το αναμενόμενο σχέσεις συμφωνίας απ’ ό,τι σχέσεις συμπληρωματικότητας και αντίφασης. Ως προς την κοινωνική απόσταση παρατηρήθηκαν συχνότερα από το αναμενόμενο σχέσεις συμπληρωματικότητας και αντίφασης απ’ ό,τι σχέσεις συμφωνίας. Αναφορικά με την απευθυντικότητα, στα πολυτροπικά κείμενα από την επιστημονική περιοχή της Βιολογίας παρατηρήθηκαν συχνότερα από το αναμενόμενο σχέσεις αντίφασης ενώ στα πολυτροπικά κείμενα από την επιστημονική περιοχή της Φυσικής σχέσεις συμφωνίας. Ως προς την κοινωνική απόσταση, στα κείμενα από την επιστημονική περιοχή της Βιολογίας παρατηρήθηκαν συχνότερα από το αναμενόμενο σχέσεις συμπληρωματικότητας ενώ στα πολυτροπικά κείμενα από την επιστημονική περιοχή της Φυσικής σχέσεις αντίφασης και συμφωνίας. Ως προς την εμπλοκή δεν παρατηρήθηκαν διαφορές ανάλογα με την επιστημονική περιοχή. Τα αποτελέσματα συζητώνται στο πλαίσιο της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής και της Γραμματικής Οπτικού Σχεδιασμού και σε σχέση με τις παιδαγωγικές αρχές της κοινωνιογνωστικής προσέγγισης για τη μάθηση. Διατυπώνονται προτάσεις αναφορικά με τη δυνατότητα συνεισφοράς των ευρημάτων στο σχεδιασμό, την επιλογή και τη διδακτική αξιοποίηση πολυτροπικού υλικού Φυσικών Επιστημών για παιδιά προσχολικής ηλικίας.