Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του ναού του Αγίου Γεωργίου (1611) και η μνημειακή ζωγραφική των αρχών του 17ου αιώνα στο Δομένικο Ελασσόνας

Abstract

Domeniko is located in the province of Elassona, in the northeastern part of Thessaly and controls the main natural passages from Thessaly to Macedonia. The aim of the research is the study of the mural decoration of Domeniko in the first decade of 17th century, which was the peak of the settlement. There are five monuments in Domeniko. The existence of the precisely dated and signed decoration of Saint George (1611) in combination with the artistic quality of the paintings led to the decision to be the main part of the research. The rest of the frescoes were studied separately but also in direct comparison with Saint George.The text is structured in five chapters. The first chapter defines the area geographically and gives a brief historical overview of ecclesiastical, spiritual, social and economic activity. The second chapter summarizes the architecture of the five temples, analyzes their inscriptions and provides additional historical elements, which are related to the monuments. The third chapter, dedicated to the decoration of the central monument, is the largest part of the work and is divided into three sections. The first describes and interprets the iconographic program of the church of Saint George. In the second section, the iconographic analysis of the paintings and the recognition of their patterns are attempted in thematic circles. The third section includes the conclusions of the iconographic and stylistic analysis of the decoration while sketching, at the same time, the artistic personality of the painter Gerasimos. In the fourth chapter there is an extensive description and analysis of the iconographic program of the other four temples of Domeniko. Also, individual scenes and iconographic subjects are studied, which are not found in the central church of Saint George. In this way it was possible to draw conclusions, which are related to the iconographic peculiarities, the stylistic quests and the artistic origins of the painters. The fifth chapter is divided into three sections. The first provides an overview of the artistic trends of monumental painting in Thessaly during the second half of the 16th and the first decades of the 17th century. The second section presents the conclusions of the research on the decoration of other temples, which led to the identification of sources of intake and ways of expression despite the individual differences. Both Gerasimos and the other anonymous painters were familiar with the two dominant artistic trends of the 16th century, but at the same time they were more or less oriented to the earlier artistic tradition of western Macedonia. The affinity of style, in fact, of three of the five decorations (Saint George, second phase of Saint George "of Georgoulis", Saint Demetrios) with mural painting of Veria at the end of the 16th century, reveals the artistic communication, which is achieved, mainly, between the traveling workshops of painters. The last section highlights the position of Domenikos' artistic production in the area of ​​Elassona and its remarkable degree of influence on later monuments of Thessaly.Finally, the geographical location of Domeniko, the proximity and interact with the important artistic center of the 16th century, such as Kastoria and Veria, were the parameters of the formation of its artistic production. The research of the five mural decoration demonstrated the work of artists with common origins and aesthetic quests. The conscious choice in the local earlier painting and in the tradition of northwestern Macedonia, was the reservoir of drawing patterns and expressive ways.

Το Δομένικο, βρίσκεται στην επαρχία Ελασσόνας, στο βορειοανατολικό τμήμα της Θεσσαλίας και ελέγχει τις κύριες φυσικές διόδους από τη Θεσσαλία προς τη Μακεδονία. Στόχος της έρευνας είναι η μελέτη των τοιχογραφημένων συνόλων του Δομενίκου τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο, η οποία αποτέλεσε και την ακμή του οικισμού. Στο Δομένικο σώζονται πέντε ναοί. Η ύπαρξη του ακριβώς χρονολογημένου και ενυπόγραφου ζωγραφικού συνόλου του Αγίου Γεωργίου (1611) σε συνδυασμό με την καλλιτεχνική ποιότητα του διακόσμου, οδήγησε στην απόφαση να αποτελέσει το κύριο μέρος της εργασίας. Τα υπόλοιπα τοιχογραφικά σύνολα μελετήθηκαν χωριστά αλλά και σε άμεση σύγκριση με τον Άγιο Γεώργιο. Το κείμενο διαρθρώνεται σε πέντε κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο ορίζεται γεωγραφικά η περιοχή και δίνεται μια σύντομη ιστορική επισκόπηση της εκκλησιαστικής, πνευματικής, κοινωνικής και οικονομικής δραστηριότητας. Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζεται συνοπτικά η αρχιτεκτονική των πέντε ναών, αναλύονται οι κτητορικές επιγραφές τους και παρατίθενται επιπλέον, κατά περίπτωση, ιστορικά στοιχεία που συνδέονται με τους ναούς. Το τρίτο κεφάλαιο, αφιερωμένο στη μελέτη της ζωγραφικής του κεντρικού μνημείου, αποτελεί το μεγαλύτερο μέρος της εργασίας και επιμερίζεται σε τρεις ενότητες. Στην πρώτη περιγράφεται και ερμηνεύεται το εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού του Αγίου Γεωργίου. Στη δεύτερη ενότητα επιχειρείται κατά θεματικούς κύκλους η εικονογραφική ανάλυση των παραστάσεων και η αναγνώριση των προτύπων τους. Η τρίτη ενότητα περιλαμβάνει τα συμπεράσματα της εικονογραφικής και τεχνοτροπικής ανάλυσης του διακόσμου σκιαγραφώντας, παράλληλα, την καλλιτεχνική προσωπικότητα του ζωγράφου Γερασίμου. Στο τέταρτο κεφάλαιο γίνεται μια εκτενής περιγραφή και ανάλυση του εικονογραφικού προγράμματος των υπολοίπων τεσσάρων ναών του Δομενίκου. Επίσης, μελετώνται επιμέρους σκηνές και εικονογραφικά θέματα, που δεν απαντούν στο κεντρικό ναό του Αγίου Γεωργίου. Κατ’ αυτόν τον τρόπο κατέστη δυνατή η εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικών με τις εικονογραφικές ιδιαιτερότητες, τις υφολογικές αναζητήσεις και τις καλλιτεχνικές καταβολές των ζωγράφων. Το πέμπτο κεφάλαιο υποδιαιρείται σε τρεις ενότητες. Στην πρώτη γίνεται μια επισκόπηση στα καλλιτεχνικά ρεύματα και τις τάσεις της μνημειακής ζωγραφικής στο χώρο της Θεσσαλίας κατά το δεύτερο μισό του 16ου και τις πρώτες δεκαετίες του 17ουαιώνα. Στη δεύτερη ενότητα παρουσιάζονται τα συμπεράσματα της έρευνας σχετικά με τη ζωγραφική των ναών, τα οποία οδήγησαν στον εντοπισμό των πηγών πρόσληψης και των εκφραστικών τρόπων παρά τις επιμέρους διαφοροποιήσεις. Τόσο ο Γεράσιμος όσο και οι υπόλοιποι ανώνυμοι ζωγράφοι ήταν μεν γνώστες των δύο κυρίαρχων καλλιτεχνικών ρευμάτων του 16ου αιώνα, αλλά συγχρόνως ήταν προσανατολισμένοι σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό στην προγενέστερη καλλιτεχνική παράδοση της δυτικής Μακεδονίας. Η συγγένεια ύφους, μάλιστα, τριών εκ των έξι διακόσμων (Άγιος Γεώργιος, β΄ φάση Αγίου Γεωργίου «του Γεωργούλη», Άγιος Δημήτριος) με τοιχογραφικά σύνολα της Βέροιας του τέλους του 16ου αιώνα, φανερώνει την καλλιτεχνική επικοινωνία, που επιτυγχάνεται, κυρίως, μέσα από τα περιοδεύοντα συνεργεία ζωγράφων της εποχής. Στην τελευταία ενότητα αναδεικνύεται η θέση της καλλιτεχνικής παραγωγής του Δομενίκου στην περιοχή της Ελασσόνας και ο αξιόλογος βαθμός επιρροής της σε μεταγενέστερα μνημεία της Θεσσαλίας.Τέλος, η γεωγραφική θέση του Δομενίκου, η γειτνίαση και οι επαφές με τα σημαντικά καλλιτεχνικά κέντρα του 16ου αιώνα, όπως η Καστοριά και η Βέροια, αποτέλεσαν τις παραμέτρους διαμόρφωσης της καλλιτεχνικής παραγωγής του. Η έρευνα των έξι ζωγραφικών συνόλων κατέδειξε την εργασία καλλιτεχνών με κοινές καταβολές και αισθητικές αναζητήσεις. Η συνειδητή επιλογή στην τοπική προγενέστερη ζωγραφική και στην παράδοση της βορειοδυτικής Μακεδονίας, αποτέλεσε τη δεξαμενή άντλησης προτύπων και εκφραστικών τρόπων.