Οι τοιχογραφίες του ναού του Αγίου Νικολάου Τσαριτσάνης (1614/5) και ο ζωγράφος Ιωάννης ιερέας εξ' ιδίας κώμης: συμβολή στη μελέτη της μνημειακής ζωγραφικής του Α' μισού 17ου αιώνα στη Βόρεια Θεσσαλία

Abstract

The present dissertation focuses on the wall paintings of the 17th century (1614/5) inthe church of St. Nikolaos of Tsaritsani Elassonas, in northern Thessaly and the head painter ofthe temple “Ioannis the priest”, originated from the same village (Tsaritsani). Ioannis’signature is also found on the dedicatory inscription of a temple dedicated to the Domition ofVirgin Mary in Zarko at Trikala as well as on icons.The study is divided into three main chapters whose precedes a brief historicaloverview of the area of Elassona. The first chapter is referred to the church of St. Nikolaos ofTsaritsani and its painters, Ιoanni and Michael, and it is divided into sections concerning thearchitecture of the temple, the inscriptions, as well as iconographic and stylistic analysis of thewall paintings. The relation of the head painter Ioannis with his collaborators, Michel in SaintNicolas and Dimitrios in Zarko, is examined in the last unit of the chapter. The second chapterpresents the monumental painting developed in Elassona region during the 16th and 17thcenturies, in order to delineate the relation of the wall paintings of St. Nikolaos with theartistic production of the region. The third and final chapter identifies the relationship of thefrescoes of St. Nicolas with the artistic trends of its era (early 17th century) and its region. A catalogue of the postbyzantine monuments of Elassona province, with a brief reference to thetemples, their decorations and bibliography is included in the second volume. The study iscompleted with drawings and photographic documentation.The iconographic and stylistic analysis of the wall paintings of St. Nikolaos churchcompared to the frescoes of the postbyzantine wall-paintings of other monuments in Elassonaand the broader Greek and Balkan region, indicate that the frescoes of Saint Nikolaosdifferentiate from the former, conservative painting tradition of Elassona, which is basicallyinfluenced by the painting trends of the 15th – 16th centuries of the adjacent west Macedonia.On the contrary, within the various subjects of the murals of St. Nikolaos, one can discern avariety of iconographic models, drawing upon different artistic traditions, such as those of the“Cretan School” and the "School of Northwestern Greece", as well as iconographic types usedby the “Linotopites” painters or in the local pictorial tradition of Elassona. Despite reconcilingdifferent standards in iconography, the stylistic features and the vivid, bright colors of thefrescoes of St Nicolas church and the personal style of the painter Ioannis the priest conformsto the painting of the "School of Northwestern Greece" and especially to the style of thepainters by Linotopi. The innovative stylistic trend that Ioannis the priest introduced to thenarrow community of Elassona found continuity in later works of the region, such as thefrescoes of St. Anargyroi in Tsaritsani (3rd – 4th decade of the 17th century) and of themonastery of Sparmos (1633) in Elassona. The art of religious painting, as it was developed atthe beginning of 17th century in Tsaritsani, is part of the dynamics of contemborary paintingtrends and verifies the existence of a local workshop, which satisfied the needs of the area fora certain period of time.

Η παρούσα μελέτη εστιάζει στο ζωγραφικό διάκοσμο του ναού του Αγίου Νικολάουστην Τσαριτσάνη Ελασσόνας (1614/5) και στον επικεφαλής ζωγράφο του ναού, Ιωάννη ιερέαεξ ιδίας κώμης. H υπογραφή του ζωγράφου ιερέα Ιωάννη εντοπίζεται, επίσης, στην κτητορικήεπιγραφή του ναού της Κοίμησης της Θεοτόκου στο Ζάρκο Τρικάλων (1621), όπως και σεφορητές εικόνες. Η εργασία διαρθρώνεται σε τρία βασικά κεφάλαια, των οποίων προηγείταιμια σύντομη ιστορική επισκόπηση της περιοχής της Ελασσόνας. Το πρώτο κεφάλαιο αφοράτο ναό του Αγίου Νικολάου Τσαριτσάνης και τους ζωγράφους του, Ιωάννη ιερέα και Μιχαήλθύτη, και χωρίζεται σε ενότητες σχετικά με την αρχιτεκτονική του αού, την εικονογραφία καιτην τεχνοτροπία των τοιχογραφιών, ενώ στην τελευταία ενότητα του κεφαλαίου εξετάζεται ησχέση του Ιωάννη με τους συνεργάτες του, Μιχαήλ στον Άγιο Νικόλαο Τσαριτσάνης καιΔημήτριο στην Κοίμηση Ζάρκου. Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζεται η μνημειακήζωγραφική που αναπτύχθηκε στην περιοχή της Ελασσόνας το 16ο και το 17ο αιώνα, ώστε ναφανεί η προγενέστερη των τοιχογραφιών του Αγίου Νικολάου ζωγραφική παράδοση στηνπεριοχή και η μετεξέλιξη της στη συνέχεια. Στο τρίτο και τελευταίο κεφάλαιο προσδιορίζεταιη σχέση των τοιχογραφιών του Αγίου Νικολάου με τις ζωγραφικές τάσεις της εποχής του(αρχές 17ου αιώνα) και της εξεταζόμενης περιοχής. Κατάλογος των μεταβυζαντινών μνημείωντης επαρχίας Ελασσόνας, με συνοπτική αναφορά στους ναούς, τους διακόσμους τους καισχετική βιβλιογραφία, περιλαμβάνεται στο δεύτερο τόμο. Τη μελέτη συμπληρώνουν σχέδιακαι εκτενής φωτογραφική τεκμηρίωση.Η εικονογραφική και τεχνοτροπική ανάλυση των τοιχογραφιών του Αγίου Νικολάου,σε αντιπαραβολή με επιτοίχιους διακόσμους άλλων μεταβυζαντινών μνημείων της Ελασσόνας και του ευρύτερου ελλαδικού και βαλκανικού χώρου, κατέδειξε ότι ο διάκοσμος τουεξεταζόμενου μνημείου εμπνέεται από σύγχρονά του ζωγραφικά ρεύματα, ξεφεύγοντας απότην τοπική αγιογραφική παράδοση της Ελασσόνας, που εμμένει στις ζωγραφικές τάσεις του15ου-16ου αιώνα, όπως αναπτύχθηκαν στην περιοχή της δυτικής Μακεδονίας. Η ποικιλία καιο πλούτος των εικονογραφικών προτύπων που χρησιμοποιεί ο επικεφαλής ζωγράφος τουΑγίου Νικολάου Ιωάννης ιερέας αντλώντας στοιχεία από τις δύο μεγάλες σχολές του 16ουαιώνα, της Κρητικής Σχολής και της «Σχολής της Βορειοδυτικής Ελλάδας», από σύγχρονούςτου Λινοτοπίτες ζωγράφους, αλλά και από την τοπική εικονογραφική παράδοση,υποδεικνύουν άνθρωπο που έχει ξεπεράσει τα στενά όρια του τόπου του, εισάγοντας θέματαπρωτόγνωρα για τα δεδομένα της περιοχής, όπως η Ρίζα του Ιεσσαί. Το ύφος τωντοιχογραφιών προσεγγίζει τη ζωγραφική της «Σχολής της Βορειοδυτικής Ελλάδας» καιιδιαίτερα των Λινοτοπιτών ζωγράφων ως προς την τεχνοτροπική απόδοση των μορφών και ταζωηρά, φωτεινά χρώματα των τοιχογραφιών. Παρά τον συγκερασμό προτύπων απόδιαφορετικά καλλιτεχνικά ρεύματα στην εικονογραφία και το γεγονός ότι στο διάκοσμο τουΑγίου Νικολάου εργάζονται δύο ζωγράφοι, το ενιαίο ζωγραφικό ύφος που επιτυγχάνεται υπότην καθοδήγηση του ιερέα Ιωάννη, αναδεικνύει την καλλιτεχνική αξία του ζωγράφου.Το ύφος των τοιχογραφιών του Αγίου Νικολάου Τσαριτσάνης (1614/5) βρίσκεισυνέχεια σε μεταγενέστερα επιτοίχια σύνολα, όπως οι τοιχογραφίες του γειτονικού ναού τωνΑγίων Αναργύρων (γ΄- δ΄ δεκαετία 17ου αι.) και της μονής Σπαρμού (1633). Η τέχνη τηςαγιογραφίας, όπως αναπτύχθηκε στην Τσαριτσάνη στις αρχές του 17ου αιώνα με αφετηρία τοναό του Αγίου Νικολάου, εντάσσεται στη δυναμική των σύγχρονων ζωγραφικών τάσεων του17ου αιώνα και υποστηρίζει την ύπαρξη τοπικού συνεργείου που κάλυψε τις ανάγκες τηςπεριοχής για ένα χρονικό διάστημα.