Τεχνολογία, υλικά δόμησης και παθολογία σε θρησκευτικά κτήρια της οθωμανικής περιόδου

Abstract

The subject of this thesis is the study of Ottoman mosques that have survived in the geographical area of Macedonia (Ν. Greece), built from the second half of the 14th century until the beginning of the 20th century and have been characterized as historical monuments. The work focuses on the analysis of building materials and construction techniques, as they are reflected in the typology and morphological elements of buildings as well as in their pathology. The Ottoman mosques of this study constitute part of the Ottoman building activity in the Balkan area. Their current form is the result of successive repairs and conversions during their initial operation phase or later, either because of natural disasters and especially of their abandonment. This thesis aims to contribute to the study of Ottoman architecture in Greece, providing information that has not been recorded up to date. The method of analysis of the monuments is based on a methodology that is the basis study for the drafting of any future study of monuments restoration and is proposed for comparisons with other buildings of the same historical period and with monuments of another era or another area. The ultimate aim of all this, is to make the best possible rehabilitation that will lead to the preservation and exploitation of cultural heritage monuments. The development of this thesis is carried out in four main chapters and concerns the ottoman mosques that were constructed as Muslim places of worship since their beginning. This particular thesis does not include any Byzantine churches which were converted into mosques in the Ottoman period. The dating of the included monuments was not taken into account in the study framework due to the many ambiguities and deficiencies that exist in the historical documentation of the Ottoman monuments. On the other hand, the monuments that have already been restored or their restoration is in progress, have been excluded. In the geographical district of Macedonia 38 ottoman mosques were recorded (Kastoria, Florina, Arnissa, Edessa, Veria, Giannitsa, Thessaloniki, Thermi, Apollonia, Stagira, Serres, drama, Exochi, Kavala). From all the above monuments, this thesis analyses the following 12 case studies: Koursoum mosque in Kastoria, part of minaret in Florina, minaret in Arnissa, Pella, Yeni mosque in Edessa, Orta mosque in Veria, Ahmet Bey mosque and Iskender Bey mosque in Giannitsa, Mustafa Bey mosque and Mehmet Bey mosque in Serres, mosque in the Exochi of Drama, Arap mosque in Drama as well as information from the Holy temple of St. Nicholas in Drama (ex Eski mosque). The data for each monument is recorded, through the architecture and building documentation, the recording of pathology for the study of the structural damage problems and the experimental analysis of their building materials. The followed approach methodology is based on the specifications of monuments restoration studies and referred to the following stages: 1st Stage: Authorization by the local Ephorate of Antiquities. 2nd stage: In situ study for each monument with documentation of current situation, construction phases and recording of pathology. 3rd stage: Allowance of sampling permission from the Ministry of Culture and taking samples of mortars from various specific areas and bricks from accessible places. 4th stage: Laboratory study.Finally, all data was evaluated and compared in the Laboratory Building Materials in the School of Civil Engineering of Aristotle University of Thessaloniki.

Αντικείμενο της παρούσας διατριβής είναι η μελέτη οθωμανικών τεμενών που έχουν διασωθεί στη γεωγραφική περιοχή της Μακεδονίας, κατασκευάστηκαν από το β΄ μισό του 14ου αιώνα μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα και έχουν χαρακτηριστεί ως μνημεία. Η εργασία επικεντρώνεται στην ανάλυση των οικοδομικών υλικών και των τεχνικών κατασκευής, όπως αυτά αποτυπώνονται στα τυπολογικά και μορφολογικά στοιχεία των κτιρίων καθώς και στην παθολογία τους. Τα οθωμανικά τεμένη της παρούσας μελέτης αποτελούν ένα μέρος της οικοδομικής δραστηριότητας των Οθωμανών στα Βαλκάνια. Η σημερινή τους μορφή είναι αποτέλεσμα αλλεπάλληλων επισκευών και μετατροπών κατά τη φάση της αρχικής λειτουργίας τους ή αργότερα, είτε τέλος εξαιτίας φυσικών καταστροφών και κυρίως της εγκατάλειψης. Η παρούσα διατριβή έχει σκοπό να συμβάλει στη μελέτη της οθωμανικής αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα, παρέχοντας πληροφορίες που δεν έχουν καταγραφεί μέχρι σήμερα. Ο τρόπος ανάλυσης των μνημείων βασίζεται σε μία μεθοδολογία που αποτελεί τη μελέτη βάσης για τη σύνταξη κάθε μελλοντικής μελέτης αποκατάστασης μνημείων ενώ προτείνεται και για συγκρίσεις τόσο με άλλα οικοδομήματα της ίδιας ιστορικής περιόδου όσο και με μνημεία άλλων εποχών. Απώτερος σκοπός όλων των παραπάνω είναι να γίνουν οι βέλτιστες δυνατές επεμβάσεις αποκατάστασης και επανάχρησης που θα οδηγήσουν στη διάσωση και αξιοποίηση των μνημείων πολιτιστικής κληρονομιάς. Η ανάπτυξη του θέματος της διατριβής πραγματοποιείται σε τέσσερα κύρια κεφάλαια και αφορά σε οθωμανικά τεμένη που κατασκευάστηκαν εξαρχής ως τεμένη και δεν περιλαμβάνει τις βυζαντινές εκκλησίες που μετατράπηκαν σε λατρευτικούς χώρους των μουσουλμάνων. Η χρονολόγησή τους δεν λήφθηκε υπόψη στη διαμόρφωση του πλαισίου μελέτης λόγω των πολλών ασαφειών και ελλείψεων που υπάρχουν στην ιστορική τεκμηρίωση των οθωμανικών μνημείων. Από την άλλη, αποκλείστηκαν τα μνημεία που έχουν ήδη αποκατασταθεί ή βρίσκονται σε εξέλιξη οι εργασίες αποκατάστασής τους μιας και τα δεδομένα τους μπορούν να χρησιμοποιηθούν μόνο για συγκρίσεις με άλλα μνημεία. Στο γεωγραφικό διαμέρισμα της Μακεδονίας καταγράφηκαν 38 οθωμανικά τεμένη (Καστοριά, Φλώρινα, Άρνισσα, Έδεσσα, Βέροια, Γιαννιτσά, Θεσσαλονίκη, Θέρμη, Απολλωνία, Στάγιρα, Σέρρες, Δράμα, Εξοχή, Καβάλα). Από το σύνολο των παραπάνω μνημείων, η παρούσα διατριβή αναλύει τα εξής 12 ως περιπτώσεις μελέτης: Κουρσούμ τζαμί της Καστοριάς, τμήμα μιναρέ στη Φλώρινα, μιναρές τεμένους στην Άρνισσα Πέλλας, Γενί τζαμί στην Έδεσσα, Ορτά τζαμί στη Βέροια, Αχμέτ Μπέη τζαμί και Ισκεντέρ Μπέη τζαμί στα Γιαννιτσά, Μουσταφά Μπέη τζαμί και Μεχμέτ Μπέη τζαμί στις Σέρρες, τέμενος στην Εξοχή Δράμας, Αράπ τζαμί στη Δράμα καθώς και πληροφορίες από τον Ιερό Ναό του Αγίου Νικολάου της Δράμας (Εσκί τζαμί). Τα δεδομένα για κάθε μνημείο καταγράφονται μέσα από την αρχιτεκτονική και οικοδομική τεκμηρίωση, την καταγραφή της παθολογίας για τη μελέτη των προβλημάτων φθοράς των κατασκευών καθώς και την πειραματική ανάλυση των υλικών δόμησής τους. Η μεθοδολογία προσέγγισης που ακολουθήθηκε βασίζεται στις προδιαγραφές των μελετών αποκατάστασης μνημείων και αφορά στα εξής στάδια: 1ο στάδιο: αίτηση αδειοδότησης από την κατά τόπους αρμόδια Εφορεία Αρχαιοτήτων. 2ο στάδιο: επί τόπου μελέτη με τεκμηρίωση της υφιστάμενης κατάστασης, των κατασκευαστικών φάσεων και καταγραφή της παθολογίας. 3ο στάδιο: χορήγηση άδειας δειγματοληψίας από το Υπουργείο Πολιτισμού και λήψη αντιπροσωπευτικών δειγμάτων κονιαμάτων και πλίνθων από προσβάσιμους χώρους4ο στάδιο: εργαστηριακή μελέτη. Στο τέλος, έγινε αξιολόγηση και σύγκριση όλων των δεδομένων.