Κοινωνική ενσωμάτωση, μνήμη και ταυτότητα στις προσφυγικές κοινότητες Ανατολή, Μπάφρα και Νεοκαισάρεια Ιωαννίνων

Abstract

This study deals with the social incorporation and the formation ofcollective memory and identity of Greek refugees from Pontos and Kappadokiaarea (in Asia Minor) from the period of their settlement in Epirus and especiallyin Ioannina (Anatoli, Bafra and Neokaisareia communities) in the 1920s tilltoday. The topic of social memory in relation to the collective identity has beenone of the main topics for the Greek Folk Life studies since 1980. Therelationship of the Greek Folk Life studies with oral history approach, whichbecame one of the crucial subjects in the field of social sciences, came to thefore through the study of memory. The case study of refugees in relation to theevent of expulsion, which posed the question of construction and preservationof refugee identity, in the frame of the refugee settlement and incorporation ingreek society after 1923 became one of the most interesting topic for research. The basic argument of this study was the settlement of refugees in Epirus andespecially near the town of Ioannina, where they had to deal with the local’stenacity of cultural values, with strong social structures and the ideologicalmovement of “Epirotism”. “Epirotism” represented the field where the uniqueidentity and cultural heritage of local population was expressed. In addition, theeconomic differences between the refugees and the locals derived from theland reform determined their relationships. The collective identity of Greeks from Asia Minor had been identified notonly from the common past but also from the particular manner of integrationand ideological relationship of the group with the local groups in Ioannina. Thedominant question of this study has been based on the role of memory as afactor of the reconstruction of collective identity, the memory of expatriation andthe memory of life in Asia Minor where refugees were used to live. Memory ofthe past had a selective role and an adaptive function as well and became themain factor of identity reconstruction in the present. As far as the Greek refugee settlement is concerned, the collective “myth”of the establishment of the communities and the history of refugee settlement isrepresented in the first part of this study, through the narration of people of firstand second generation. The second part deals with the social incorporation of refugees in the local society. The role of kinship as a strategy of social“survival”, the memory of the past and the reconstruction of the past in thepresent affected refugees cultural expression, for example, in the way of foodand in the musical expression and their relationships with the locals as well. Moreover and besides the relationships with the locals, the place of origin,when confined to the role of memory, plays an important role in the formation ofthe identity of refugees groups. The place of origin became the field of refugeesidentity construction after their settlement in Greece. In conclusion, we could say that refugee identity is a dynamicphenomenon that is to say in a state of constant adaptation. The struggle forcontinuity was characterized by the role of memory which is based on thecultural revival and not to the cultural experience. However refugee traditionbecame the way by which the historical and cultural uniqueness of Greeks ofAsia Minor was expressed.

Η εργασία πραγματεύεται το θέμα της κοινωνικής ενσωμάτωσης, της συγκρότησης της συλλογικής μνήμης και της ταυτότητας των προσφύγων από την Καππαδοκία και τον Πόντο που εγκαταστάθηκαν στο λεκανοπέδιο Ιωαννίνων μετά την Μικρασιατική Καταστροφή. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1920 και έως τα μέσας της άρχισαν να ιδρύονται αμιγείς προσφυγικές κοινότητες (Κοινότητες Ανατολής, Μπάφρας και Νεοκαισάρειας) στην περιοχή του λεκανοπεδίου της πόλης των Ιωαννίνων. Η βασική υπόθεση στηρίχτηκε στο ρόλο της μνήμης του ξεριζωμού, της προσφυγιάς και της ζωής στις παλιές πατρίδες ως παράγοντα ανασυγκρότησης της συλλογικής ταυτότητας (βασικό πεδίο διερεύνησης για την επιστήμη της ελληνικής Λαογραφίας από τη δεκαετία του '80). Επιπλέον διερευνήθηκε το ιδιαίτερο νόημα που απέκτησε η προσπάθεια της κοινωνικής ενσωμάτωσης στην Ήπειρο, περιοχή με ιδιαίτερη πολιτισμική φυσιογνωμία και ιδιότυπη ανθρωπογεωγραφική ενότητα. Αυτό σε συνδυασμό με το αίτημα της απαλλοτρίωσης της γης(Αγροτικό Ζήτημα) δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη αντιμαχόμενων δυνάμεων (μεγαλοκτηνοτρόφοι, γεωργοί, πρόσφυγες). Επιπρόσθετα, το γεγονός της ένταξης της Ηπείρου στο ελληνικό έθνος-κράτος την περίοδο αυτή εκφράζεται με την προσήλωση στο πνεύμα του “Ηπειρωτισμού” (αίτημά του υπήρξε η καλλιέργεια της ηπειρωτικής συνείδησης και η διατήρηση της ιδιαίτερης τοπικής ταυτότητας των Ηπειρωτών). Η αφοσίωση σε ένα παραδοσιακό σύστημα αξιών και οι δύσκαμπτες κοινωνικές δομές στην αλλαγή καθόρισαν το πεδίο των σχέσεων “ντόπιων-προσφύγων” με τους δεύτερους να επιζητούν κι εκείνοι μια θέση στο τοπικό-εθνικό τοπίο. Μεθοδολογικά η εργασία στηρίχτηκε σε επιτόπια έρευνα και διεξαγωγή συνεντεύξεων, βασική τεχνική της Προφορικής Ιστορίας. Παράλληλα έγινε βιβλιογραφική και αρχειακή έρευνα για να μελετηθεί το ιστορικό υπόβαθρο ως στο βαθμό που αυτό βοηθά στην ερμηνεία των κοινωνικών φαινομένων. Από τους πληροφορητές και τη βιβλιογραφία σκιαγραφείται το χρονικό της προσφυγικής αποκατάστασης, αναδεικνύονται οι πρακτικές κοινωνικής επιβίωσης (δομές συγγένειας, εναλλακτικές κοινωνικές δομές,πολιτισμικά πεδία όπως η διατροφή, η μουσική, η γλώσσα και οι τοπικές διάλεκτοι των προσφυγικων πληθυσμών) ως στοιχεία διαχείρισης ταυτότητας και αναπαράστασης της συμβολικής διάστασης των κοινοτήτων. Συμπερασματικά, η αιφνίδια μετακίνηση των Ελλήνων της Μ. Ασίας και οι σκληρές συνθήκες ζωής συνέβαλλαν στη διαμόρφωση της προσφυγικής συνείδησης. Αυτή διαμελίζεται και συγκροτεί την κατά κοινότητες συλλογική ταυτότητα, όπου εκφράζονται τα τοπικά στερεότυπα των μικρασιατικών κοινοτήτων μέσα από ένα νέο πλαίσιο επαναπροσδιορισμού τους στους τόπους υποδοχής. Εκεί διαμορφώνεται μια εντοπιότητα που σε συμβολικό επίπεδο δεν αρνείται την προσφυγική της διάσταση. Οι μηχανισμοί διαχείρισης της μνήμης στηρίχτηκαν στην αναβίωση παρά στην παράδοση ως βίωμα, ιδιαίτερα για τις νεότερες γενιές. Όμως η αναβίωση αυτή δεν αναιρεί το βασικό σημείο εκπόρευσής της: τη μνήμη που έχει νομιμοποιητική λειτουργία για τη διατήρηση της ταυτότητας στο παρόν μέσα από μετασχηματισμούς που αυτό επιτάσσει για συνέχεια σε συνθήκες κοινωνικής αλλαγής.