Η χρήση των ελληνικών μύθων, υπό το πρίσμα της αλχημείας, στην τέχνη της Βόρειας και Κεντρικής Ιταλίας (1450 – 1600)

Abstract

The dissertation focuses on the interpretation of artworks with mythological subjects created for alchemical environments, that is, for environments related to the pre-scientific state of chemistry, in 16th century Northern and Central Italy. The research question relates to the survival of mythology and the transformation of myth in new environments and examines whether the iconography of mythology can be used as a tool for depicting alchemy. By extension, what do we mean when we say that a work that contains an identifiable mythological form is alchemical and essentially how is the iconography of mythology re-used and redefined within technology and innovation environments that do not have an established iconography as a language of expression for visualization of technical procedures and formulations. The aim of the dissertation is to examine the subject as an autonomous category of visual artworks, to review already known alchemical works on the basis of new interpretations and understandings of specific alchemical concepts, and further to include new artworks in this category based on specific parameters that are defined in the introduction of the thesis. The first part deals with the theoretical framework and is formed on the basis of the relationships between alchemy, patronage and mythology. Central to the study is the management and restructuring of the concept of knowledge from the end of the 15th century and especially during the 16th century, with the following key research fields: a. the development of knowledge in the extracurricular spaces of the Courts and informal Academies, b. the redefinition of the concepts of virtuosità and curiosità, c. the reconstruction and enrichment of the mythological corpus in the 16th century Italian area. In parallel, aspects of the Mannerism phenomenon, which is related to the majority of the artworks under consideration, are examined, especially the element of complexity in form and content, which stimulates the mental limits of the viewers and reflects the notion of knowledge at the level of visual arts. The first part concludes with the study of alchemical and non-alchemical literary sources (c. 1450-1600), that link mythology with alchemy and act as the theoretical background for the creation of visual artworks with a mythological theme and alchemy content. The second part of the thesis (structured in three chapters) examines specific visual artworks and the visual rendering of myth and mythological form. The works under consideration are categorised on the basis of a multidisciplinary approach of the subject and with reference to the findings of the history of alchemy. In conclusion, it is assumed that the majority of mythological forms embody a knowledge image (sapientiae imago). As for the visual rendering of the mythological episode or the form, we observe that a. either a mythological episode known from the iconography or the literature is adopted, with a shift in meaning towards the subject of alchemy, b. or the myth or the external features of the mythological form is changed, always in relation to the classical sources. The above conclusions demonstrate the different uses and ways of depicting Greek mythology within specific experimental environments that indicate the transition to science in different and unexpected ways.

Αντικείμενο της διατριβής είναι η ερμηνεία εικαστικών έργων με μυθολογικό θέμα, φιλοτεχνημένων για αλχημικά περιβάλλοντα, δηλαδή για περιβάλλοντα που σχετίζονται με την προεπιστημονική κατάσταση της χημείας, στη Βόρεια και Κεντρική Ιταλία του 16ου αιώνα. Το ερευνητικό ερώτημα σχετίζεται με τις επιβιώσεις της μυθολογίας και τη μεταλλαγή του μύθου μέσα σε νέα περιβάλλοντα και με το αν η εικονογραφία της μυθολογίας μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο απεικόνισης της αλχημείας. Κατ’ επέκταση, τί εννοούμε όταν λέμε ότι ένα έργο, που περιέχει μια αναγνωρίσιμη μυθολογική μορφή, είναι αλχημικό και ουσιαστικά πώς επαναχρησιμοποιείται και επανανοηματοδοτείται η εικονογραφία της μυθολογίας μέσα σε περιβάλλοντα τεχνολογίας και καινοτομίας, που δεν έχουν μια καθιερωμένη εικονογραφία, ως γλώσσα έκφρασης για την απεικόνιση τεχνικών διαδικασιών και σκευασμάτων. Στόχος της διατριβής είναι η εξέταση του θέματος ως μιας αυτόνομης κατηγορίας εικαστικών έργων, η επανεξέταση ήδη γνωστών αλχημικών έργων με βάση νέες ερμηνείες και νοηματοδοτήσεις συγκεκριμένων αλχημικών εννοιών, αλλά και η ένταξη νέων έργων σε αυτή την κατηγορία, βάσει συγκεκριμένων παραμέτρων που ορίζονται στην εισαγωγή της εργασίας. Το πρώτο μέρος αφορά στο θεωρητικό πλαίσιο και διαμορφώνεται βάσει των σχέσεων μεταξύ αλχημείας, πατρωνίας και μυθολογίας. Ως κεντρικός άξονας εργασίας χρησιμοποιείται η διαχείριση και η αναδιάρθρωση της έννοιας της γνώσης από τα τέλη του 15ου και κυρίως στον 16ο αιώνα, με βασικά πεδία έρευνας: α. την ανάπτυξη της γνώσης στους εξωπανεπιστημιακούς χώρους των Αυλών και των άτυπων Ακαδημιών, β. την ανανοηματοδότηση των εννοιών της virtuosità και της curiosità, γ. την ανασύνταξη και τον εμπλουτισμό του μυθολογικού corpus στον ιταλικό χώρο του 16ου αιώνα. Παράλληλα, εξετάζονται πτυχές του φαινομένου του Μανιερισμού, ο οποίος σχετίζεται με την πλειονότητα των εξεταζόμενων έργων, και κυρίως το στοιχείο της πολυπλοκότητας στη μορφή και στο περιεχόμενο, που διεγείρει τα διανοητικά όρια των θεατών και αντανακλά την έννοια της γνώσης σε εικαστικό επίπεδο. Το πρώτο μέρος ολοκληρώνεται με τη μελέτη αλχημικών και μη αλχημικών λογοτεχνικών πηγών (π. 1450-1600), που συνδέουν τη μυθολογία με την αλχημεία και λειτουργούν ως θεωρητικό υπόβαθρο για τη δημιουργία εικαστικών έργων με μυθολογικό θέμα και αλχημικό περιεχόμενο. Το δεύτερο μέρος της διατριβής (το οποίο δομείται σε τρία κεφάλαια) αφορά στην εξέταση συγκεκριμένων εικαστικών έργων και στην εικαστική απόδοση του μύθου και της μυθολογικής μορφής. Τα εξεταζόμενα έργα κατηγοριοποιούνται βάσει της διεπιστημονικής προσέγγισης του θέματος και με την αξιοποίηση των πορισμάτων της ιστορίας της αλχημείας. Συμπερασματικά, διαπιστώνεται ότι η πλειονότητα των μυθολογικών μορφών ενσαρκώνει μια εικόνα γνώσης (sapientiae imago). Ως προς την εικαστική απόδοση του μυθολογικού επεισοδίου ή της μορφής παρατηρούμε ότι α. είτε υιοθετείται ένα γνωστό από την εικονογραφία ή τη λογοτεχνία επεισόδιο ενός μύθου, με νοηματική μετατόπιση προς το αντικείμενο της αλχημείας, β. είτε ότι μεταπλάθεται ο μύθος ή τα εξωτερικά χαρακτηριστικά της μυθολογικής μορφής, πάντα σε σχέση με τις κλασικές πηγές. Τα παραπάνω συμπεράσματα αποδεικνύουν τις διαφορετικές χρήσεις και τους τρόπους απεικόνισης της ελληνικής μυθολογίας, μέσα σε συγκεκριμένα πειραματικά περιβάλλοντα, που νοηματοδοτούν με διαφορετικό και απροσδόκητο τρόπο τη μετάβαση προς την επιστήμη.