Η διερεύνηση της ψυχικής ανθεκτικότητας των Ελλήνων εκπαιδευτικών πρωτοβάθμιας γενικής και ειδικής εκπαίδευσης: παράγοντες προστασίας και κινδύνου και στρατηγικές ενίσχυσης στην Ελλάδα της οικονομικής κρίσης

Abstract

Resilience in the field of education has emerged as an important area of research, especially in countries where high resignation rates have been observed in the teaching profession. Internationally, there are numerous studies that evaluate the levels of, and the risk and protective factors of teachers’ resilience, with the relevant instruments varying in the number and the kind of protective factors they tap. By contrast, the Greek literature is rather limited and most of the studies focus on children and adolescents’ resilience. Only recently did studies shift their focus on the protective factors that affect the resilience levels in teachers. The purpose of the present study was to investigate the resilience of Greek general and special education teachers and to highlight the risk and protection factors in Greece during the financial crisis period. For the purpose of the main study, two separate studies were conducted. Study 1 was quantitative and aimed at: a) highlighting the most important protective and risk factors of resilience, b) investigating resilience in relation to the demographic and service characteristics of the teachers, and, c) at exploring the role of resilience in the relationship of self-efficacy with burnout and stress. A total of 636 Greek primary general and special education teachers participated in the study. The Multidimensional Teacher Resilience Scale (Mansfield & Wosnitza, 2015), Teachers’ Sense of Efficacy Scale (Tchannen-Moran & Woolfolk Hoy, 2001), Maslach Burnout Inventory (Maslach & Jackson, 1986) and Perceived Stress Scale (Cohen, Kamarck, & Mermelstein, 1983) were used to collect the data. The results highlighted the protective and risk factors of resilience based on the scales used. It has also been found that resilience mediates in the relationship of self-efficacy with burnout and stress. Study 2 was qualitative and aimed at a) investigating the protective factors of resilience in detail, b) highlighting the strategies that teachers use to strengthen their resilience and, finally, c) investigating whether and in what way social and economic changes which have occurred in the country in recent years have highlighted new risk factors and/or have influenced the teaching profession. In Study 2 participants included 26 teachers who had taken part in Research 1. The results highlighted different dimensions that can function as protective factors. In addition, there were identified risk factors of resilience that are not mentioned in the international literature and are related to the Greek social and economic context. Finally, social support, individual effort and acceptance of the situation were found to be the basic strategies that teachers use to strengthen their resilience. The findings of this study highlight the important role of resilience in designing programs and interventions to reduce the levels of burnout and stress in teachers.

Η ψυχική ανθεκτικότητα (ΨΑ) των εκπαιδευτικών έχει αναδυθεί ως ένα σημαντικό πεδίο έρευνας, ιδιαίτερα στις χώρες που παρατηρούνται υψηλά ποσοστά παραίτησης από το επάγγελμα. Στη διεθνή βιβλιογραφία εντοπίζονται πολλές μελέτες για την αξιολόγηση των επιπέδων της ψυχικής ανθεκτικότητας, καθώς και των παραγόντων κινδύνου και προστασίας. Αντίθετα, η ελληνική βιβλιογραφία είναι μάλλον περιορισμένη, με την πλειονότητα των ερευνών να επικεντρώνονται στην διερεύνηση της ΨΑ των παιδιών και των εφήβων. Μόνο πρόσφατα το ενδιαφέρον των ερευνητών εστίασε στην μελέτη της ΨΑ των εκπαιδευτικών. Σκοπός της παρούσας έρευνας ήταν η διερεύνηση της ΨΑ των Ελλήνων εκπαιδευτικών γενικής και ειδικής αγωγής και η ανάδειξη των παραγόντων κινδύνου και προστασίας στην Ελλάδα που διανύει περίοδο οικονομικής κρίσης. Για τις ανάγκες του σκοπού της έρευνας διεξήχθησαν δύο επιμέρους έρευνες. Η Έρευνα 1 ήταν ποσοτική και είχε στόχους: α) την ανάδειξη των σημαντικότερων παραγόντων κινδύνου και προστασίας της ΨΑ, β) τη διερεύνηση της ΨΑ σε σχέση με τα δημογραφικά και υπηρεσιακά χαρακτηριστικά των εκπαιδευτικών, και, γ) την διερεύνηση του ρόλου της ΨΑ στη σχέση της αυτοαποτελεσματικότητας με την επαγγελματική εξουθένωση και το στρες. Στην έρευνα συμμετείχαν 636 εκπαιδευτικοί πρωτοβάθμιας γενικής και ειδικής αγωγής, οι οποίοι εξετάστηκαν με την Πολυδιάστατη Κλίμακα Ψυχικής Ανθεκτικότητας Εκπαιδευτικών (Mansfield & Wosnitza, 2015), την Κλίμακα Αυτό-αποτελεσματικότητας των Εκπαιδευτικών (Tchannen-Moran & Woolfolk Hoy, 2001), την Κλίμακα Επαγγελματικής Εξουθένωσης της Μaslach (Maslach & Jackson, 1986) και την Κλίμακα Αντιληπτού Στρες (Cohen, Kamarck, & Mermelstein, 1983). Τα αποτελέσματα ανέδειξαν τους παράγοντες προστασίας και κινδύνου της ΨΑ με βάση τις κλίμακες που χρησιμοποιήθηκαν. Επίσης, διαπιστώθηκε ότι η ΨΑ διαμεσολαβεί στη σχέση της αυτοαποτελεσματικότητας με την επαγγελματική εξουθένωση και το στρες. Η Έρευνα 2 που ακολούθησε ήταν ποιοτική και είχε ως στόχο την διερεύνηση των επιμέρους προστατευτικών παραγόντων της ΨΑ, την ανάδειξη των στρατηγικών που χρησιμοποιούν οι εκπαιδευτικοί για την ενίσχυση της ΨΑ τους και τέλος, τη διερεύνηση του εάν και με ποιον τρόπο οι κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές που έχουν συντελεστεί στη χώρα τα τελευταία χρόνια έχουν αναδείξει νέους παράγοντες κινδύνου ή/και έχουν επηρεάσει το επάγγελμα του εκπαιδευτικού. Στην Έρευνα 2 συμμετείχαν 26 εκπαιδευτικοί που είχαν λάβει μέρος στην Έρευνα 1. Τα αποτελέσματα ανέδειξαν επιμέρους διαστάσεις που μπορούν να λειτουργήσουν ως προστατευτικοί παράγοντες της ΨΑ. Επιπρόσθετα, εντοπίστηκαν οι παράγοντες κινδύνου της ΨΑ που δεν αναφέρονται στη διεθνή βιβλιογραφία και σχετίζονται με το ελληνικό κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο. Τέλος, η κοινωνική υποστήριξη, η ατομική προσπάθεια και ο συμβιβασμός/αποδοχή της κατάστασης βρέθηκαν να αποτελούν τις βασικές στρατηγικές που χρησιμοποιούν οι εκπαιδευτικοί για την ενδυνάμωση της ΨΑ τους. Τα αποτελέσματα της παρούσας έρευνας θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για την δημιουργία εκπαιδευτικών προγραμμάτων και παρεμβάσεων για την ενδυνάμωση της ΨΑ των εκπαιδευτικών.