Εικονογραφημένοι χρησμοί του Λέοντος του Σοφού: από τη βυζαντινή εποχή στην πρώτη έντυπη έκδοση (1596)

Abstract

The author of this dissertation had three main objectives. The first one was to present the Greek oracle-books of the 16th century (about fifty manuscripts altogether) in a way able to provide a more accurate and complete understanding of their content, either texts or images (or images for which space was bound on the page, but finally it left empty). The second one was to propose methodological tools for the analysis of the peculiarly interrelated elements of this content. The third objective was to articulate the historical problem emerged in these manuscripts as written and illustrated sources, as well as to propose a point of view for addressing this problem. The discussion evolves in two stages. The first part, descriptive (chapters 1 to 5), exposes and classifies the material in order to establish the affinities between the manuscripts (chapter 5). The families of the manuscripts were found to be three, A, B, and C, making up the trunk of a complex network, peculiar in its continuous contaminations. Chapter 6 throws a bridge across the two stages of the discussion: it deals with the production of the oracle-books, bringing to the forefront the people who made them. The second part, explanatory (chapters 7 to 9), attempts to “reconstruct” the interpretations applied to the oracles from the beginning of the 13th to the end of the 16th century, and also to point out (as possible) the main historical causes that imposed them. The oracle-books were not popular or religious representations of reality, nor they were merely fascinating and widely disseminated readings; they were a decisive factor in the formation of political sphere. They were a kind of political program articulated on the basis of the political conjuncture. Every single manuscript presents its own peculiarities, and each family of manuscripts develops its own narrative, evolving and changing over the course of time, redefined from one manuscript to another. Consequently, in the Greek oracle-books in the 16th century we may see in progress segments of the producers’ and readers’ political identity. They all accredited loyalty to Byzantium retrospectively, not merely as the state they had and lost, but as their historical heritage, as a political, religious, and cultural patrimony. This reference was concentrated on the person of a predictable “optimal king”, the star of oracular narratives, which would relinquish the thread of the Byzantine emperors, would bind all the churches under Orthodox doctrine and would be recognized as superior by all modern rulers in his time. Their identity invoked Antiquity in a triple sense: political (Roman-Byzantine Empire), religious (Orthodoxy), cultural (Greek language and a new awareness of the home country: patris). Organized around the political element, these three references, broadly appreciated in 16th century Europe for different reasons, combined a historical argument that assured moral supremacy over the politically dominant identities, and directed its supporters from lost to promised kingdom; from present to future.

Ο συντάκτης της παρούσας διατριβής είχε τρεις κύριους στόχους. Πρώτο να παρουσιάσει τα ελληνικά χρησμολόγια του 16ου αιώνα (περίπου πενήντα χειρόγραφα συνολικά) με τρόπο ώστε να καταστεί ακριβέστερα και πληρέστερα γνωστό το περιεχόμενό τους, κείμενα είτε εικόνες (ή εικόνες για τις οποίες δεσμεύτηκε χώρος στη σελίδα, αλλά τελικά έμεινε κενός). Δεύτερο να προτείνει μεθοδολογικά εργαλεία για την ανάλυση των ιδιότυπα αλληλοσχετιζόμενων στοιχείων αυτού του περιεχομένου. Τρίτο να διατυπώσει το ιστορικό πρόβλημα που προκύπτει από αυτά τα χειρόγραφα ως γραπτές και εικονογραφημένες πηγές, καθώς και να προτείνει μία θεώρηση για την αντιμετώπισή του. Η συζήτηση αναπτύσσεται σε δύο στάδια. Το πρώτο μέρος, περιγραφικό (κεφάλαια 1 έως 5), εκθέτει και ταξινομεί το υλικό, με απώτερο στόχο να διαπιστωθούν οι συγγένειες μεταξύ των χειρογράφων (κεφάλαιο 5). Οι οικογένειες των χειρογράφων διαπιστώθηκαν τρεις, Α, Β και Γ, και αποτελούν τον κορμό ενός σύνθετου δικτύου, ιδιότυπου εξαιτίας των αλλεπάλληλων οριζόντιων συμφύρσεων. Το κεφάλαιο 6 γεφυρώνει τα δύο στάδια της συζήτησης: πραγματεύεται τον τρόπο παραγωγής των χρησμολογίων, φέρνοντας στο προσκήνιο τους ανθρώπους που τα έφτιαξαν. Το δεύτερο μέρος, ερμηνευτικό (κεφάλαια 7 έως 9), επιχειρεί να «ανασυστήσει» τις ερμηνείες που δόθηκαν στους χρησμούς από τις αρχές του 13ου έως τα τέλη του 16ου αιώνα, καθώς και να υποδείξει (κατά το δυνατό) τις κύριες ιστορικές αιτίες που τις επέβαλαν. Τα χρησμολόγια δεν ήταν λαϊκές ή θρησκευτικές αναπαραστάσεις της πραγματικότητας, ούτε απλώς συναρπαστικά αναγνώσματα με ευρεία διάδοση, αλλά καθοριστικός παράγοντας στη συγκρότηση της πολιτικής σφαίρας. Ήταν ένα είδος πολιτικού προγράμματος συνταγμένου με βάση την εκάστοτε συγκυρία. Κάθε χρησμολόγιο παρουσιάζει τις δικές του ιδιομορφίες και κάθε οικογένεια χειρογράφων αναπτύσσει τη δική της αφήγηση, η οποία εξελίσσεται και μεταβάλλεται στην πορεία του χρόνου, καθώς αναπαράγεται από το ένα χειρόγραφο στο άλλο. Συνεπώς, στα ελληνικά χρησμολόγια του 16ου αιώνα μπορούμε να δούμε στην εξέλιξή τους μέρη της πολιτικής ταυτότητας των εκάστοτε παραγωγών και του κοινού τους. Όλοι «διαπιστεύονταν» αναδρομικά στο Βυζάντιο, όχι απλώς ως το κράτος που είχαν και έχασαν, αλλά ως ιστορική τους κληρονομιά, ως πολιτική, θρησκευτική και πολιτισμική παρακαταθήκη. Η αναφορά συμπυκνωνόταν στο πρόσωπο ενός αναμενόμενου «άριστου βασιλιά», του πρωταγωνιστή των χρησμολογικών αφηγήσεων, ο οποίος θα ξανάπιανε το νήμα των βυζαντινών αυτοκρατόρων, θα ένωνε όλες τις εκκλησίες υπό το ορθόδοξο δόγμα και θα αναγνωριζόταν υπέρτερος από όλους τους σύγχρονούς του ηγεμόνες. Η ταυτότητά τους επικαλούνταν την Αρχαιότητα κατά τριπλή έννοια: πολιτική (ρωμαϊκή-βυζαντινή αυτοκρατορία), θρησκευτική (ορθοδοξία), πολιτισμική (ελληνική γλώσσα και μια καινοφανής επίγνωση της πατρίδας). Οργανωμένες γύρω από το πολιτικό στοιχείο, αυτές οι τρεις παραπομπές, που για διαφορετικούς καθεμιά λόγους έχαιραν ευρείας εκτίμησης στην Ευρώπη κατά τον 16ο αιώνα, συνάρθρωναν ένα ιστορικό επιχείρημα, το οποίο εξασφάλιζε ηθική υπεροχή έναντι των πολιτικά κυρίαρχων ταυτοτήτων και ανήγαγε τους υποστηρικτές του από το χαμένο στο υπεσχημένο βασίλειο: από το παρόν στο μέλλον.