Οικιστική οργάνωση και χωροταξία στη Σαλαμίνα από τον 6ο έως τον 1ο αι. π.Χ.

Abstract

Theme of my dissertation is the Settlement patterns and spatial planning on Salamis from the 6th to the 1st century B.C. During this period a small and insignificant area at the eastern end of Salamis (Ambelaki) is transformed into the administrative and religious center of the island, following the political will of Athens. These political developments are reflected through a variety of archaeological evidence in the spatial planning of the island. The classification and evaluation of the available archaeological data led to the establishment of a list of 224 sites and monuments. Five time periods are formed, the criteria of which were based on residential phases and / or significant historical events. The interpretation of the structures is attempted through the combination of geographic and topographic features, but also through the comparison of places and monuments from the rest of the Greek world. At the same time, the above information is examined into the historical, political and social context. There is a distribution of structures across the island and a wealth of evidence is provided for the exploitation of the sources, which is related to the islets around Salamis, where various structures (towers-lighthouses) and activities (fishing, livestock farming) are being developed, as well as to mountain peaks and slopes (livestock structures, watch towers). The lack of architectural remains in some places is often offset by other indications (eg. mobile findings). The greatest residential activity is recognized in the northern, eastern and central parts of the island. Apart from the fact that more fertile land is available for farming, there is another option. Some autonomous bays in the southern part may be exploited by wealthy landowners. All locations in the northern, eastern and central parts have convenient land access, while the approach in the south part would be easier by sea.The administrative structures are gathered at Ambelaki, despite the lack of data. In the city, a significant account of the workshops is gathered too, while only one relevant structure is recognized in the rest island. On two occasions it is noted that the development of workshops is related to important historical events, such as the establishment of cleruchs on the island in the late 6th century B.C. (ceramic workshop at Ambelaki) and the destruction of Corinth in 146 B.C. (ceramic workshop at Kanakia), where in both cases there is a clear need to cover the increasing demands of the markets. The sanctuaries are mainly developed in the city and its surroundings. In the city there are the sanctuaries of Demeter, Dionysus, Artemis, Bendis, Asclepius, Hermes, Ajax and Twelve Gods. In the country there are the sanctuaries of Athena and Enyalios with political and martial symbolism, and the sanctuaries of Zeus, Ajax, Pan and Dionysus with rural character. There are cult statues and votive offerings, and a multitude of rituals and celebrations are recognized.The island is not detached from the rest of the Aegean, and there are strong commercial relations with other regions, through commercial amphorae, coins, imported ceramics etc. Metics or slaves from various parts of the ancient world (Peloponnese, Thrace, North Africa, Phrygia) are acknowledged and the information is mainly derived from tombstones.Athens has the main role in the formulation of the spatial planning on the island as well as the reinforcement of ideological bonds between Athens and Salamis. Solon, Ajax and the naval battle of 480 B.C. are the backbone of the Athenian history of the island. Solon is the most powerful and influential personality with affiliated ties to the island. Ajax is used in the 6th century B.C. as the ultimate manipulation tool. Lacking his martial qualities, he is presented as a distant but venerable ancestor. The naval battle of 480 B.C. is the most important landmark for Athenian history, since it has been the springboard for the creation of the Athenian empire. Furthermore, during the 1st century B.C., the quest for shaping the cultural background of the Roman Empire will lead on the discovery and revival of the myth of Salamis too. Through the dissertation, the need to link the archaeological material and the historical framework is highlighted for the most accurate interpretation of human activity on the island.

Το θέμα της διατριβής είναι η Οικιστική οργάνωση και χωροταξία στη Σαλαμίνα από τον 6ο ως τον 1ο αι. π.Χ. Η υπό εξέταση περίοδος αντιστοιχεί στο διάστημα κατά το οποίο μία μικρή και ασήμαντη περιοχή στο ανατολικό άκρο της Σαλαμίνας μετατρέπεται σε διοικητικό και θρησκευτικό κέντρο του νησιού, στο πλαίσιο της πολιτικής βούλησης της Αθήνας. Οι πολιτικές αυτές εξελίξεις αποτυπώνονται μέσα από ποικίλες αρχαιολογικές ενδείξεις και αντικατοπτρίζονται στην οικιστική ανάπτυξη του συνόλου του νησιού. Η ταξινόμηση και αξιολόγηση του διαθέσιμου αρχαιολογικού υλικού οδήγησε στην κατάρτιση καταλόγου 224 θέσεων και μνημείων. Ορίστηκαν πέντε χρονικές ενότητες, τα κριτήρια των ορίων των οποίων βασίστηκαν στις οικιστικές φάσεις ή/και σημαντικά ιστορικά γεγονότα. Η ερμηνεία των δομών επιχειρείται μέσα από τον συνδυασμό γεωγραφικών και τοπογραφικών χαρακτηριστικών, αλλά και μέσα από τον σχολιασμό θέσεων και μνημείων από τον υπόλοιπο ελληνικό κόσμο. Ταυτόχρονα, οι παραπάνω πληροφορίες εξετάζονται υπό το πρίσμα του ιστορικού, πολιτικού και κοινωνικού πλαισίου. Διαπιστώνεται διασπορά δομών σε ολόκληρο το νησί και παρέχονται πλούσιες μαρτυρίες για την εκμετάλλευση των πηγών, η οποία αφορά από τις βραχονησίδες περιμετρικά του νησιού, όπου αναπτύσσονται διάφορες δομές (πύργοι-φάροι) και ασχολίες (αλιεία, κτηνοτροφία), ως τις κορυφές και πλαγιές βουνών (δομές για κτηνοτροφία, πύργοι επόπτευσης). Η έλλειψη αρχιτεκτονικών καταλοίπων σε κάποιες θέσεις συχνά αντισταθμίζεται από άλλες ενδείξεις (π.χ. κινητά ευρήματα).Μεγαλύτερη οικιστική δραστηριότητα συγκεντρώνεται στο βόρειο, ανατολικό και κεντρικό τμήμα του νησιού. Πέρα από το στοιχείο της ύπαρξης περισσότερων γαιών για αγροτικο-κτηνοτροφική εκμετάλλευση, είναι πιθανό κάποιους αυτόνομους όρμους στο νότιο τμήμα να τους εκμεταλλεύονται πλούσιοι γαιοκτήμονες. Όλες οι θέσεις στο βόρειο, ανατολικό και κεντρικό τμήμα έχουν άνετη πρόσβαση δια ξηράς, ενώ για εκείνες στο νότιο η προσέγγιση θα ήταν ευκολότερη δια θαλάσσης.Το άστυ συγκεντρώνει το σύνολο των διοικητικών δομών, παρά την έλλειψη στοιχείων. Στο άστυ συγκεντρώνεται σημαντικό μέρος των εργαστηριακών δραστηριοτήτων, ενώ στη χώρα αναγνωρίζονται κάποιες ακόμα εργαστηριακές δομές. Σε δύο περιπτώσεις διαπιστώνεται ότι η ανάπτυξη εργαστηρίων σχετίζεται με σημαντικά ιστορικά γεγονότα, όπως η εγκατάσταση κληρούχων στο νησί στα τέλη του 6ου αι. π.Χ. (κεραμικό εργαστήριο στο Αμπελάκι), και η καταστροφή της Κορίνθου το 146 π.Χ. (κεραμικό εργαστήριο στα Κανάκια), όπου και στις δύο περιπτώσεις γίνεται εμφανής η ανάγκη να καλυφθούν οι αυξανόμενες απαιτήσεις των αγορών. Τα ιερά αναπτύσσονται κατά κύριο λόγο στο άστυ και τα περίχωρά του. Στην πόλη υπάρχουν τα ιερά της Δήμητρας, του Διονύσου, της Άρτεμης, της Βενδίδος, του Ασκληπιού, του Ερμή, του Αίαντα και των Δώδεκα Θεών. Στη χώρα τα ιερά της Αθηνάς και του Ενυαλίου έχουν πολιτικό και πολεμικό συμβολισμό, ενώ τα ιερά του Δία, του Αίαντα, του Πάνα και του Διονύσου έχουν αγροτικό χαρακτήρα. Υπάρχουν λατρευτικά αγάλματα και αναθήματα και αναγνωρίζεται πλήθος τελετουργιών και εορτών. Το νησί δεν είναι αποκομμένο από το υπόλοιπο Αιγαίο και διαπιστώνονται ακμαίες εμπορικές σχέσεις με άλλες περιοχές, μέσα από εμπορικούς αμφορείς, νομίσματα, εισηγμένα κεραμικά είδη κ.λπ. Αναγνωρίζονται μέτοικοι ή δούλοι από διάφορα σημεία του αρχαίου κόσμου (Πελοπόννησο, Θράκη, Βόρεια Αφρική, Φρυγία) και οι πληροφορίες αντλούνται κυρίως από τα επιτύμβια μνημεία.Η Αθήνα καθορίζει την οικιστική οργάνωση στο νησί, όπως και την ενίσχυση των ιδεολογικών δεσμών Αθήνας-Σαλαμίνας. Ο Σόλων, ο Αίας και η ναυμαχία του 480 π.Χ. αποτελούν τη ραχοκοκαλιά της αθηναϊκής ιστορίας του νησιού. Ο Σόλων παρουσιάζεται διαχρονικά ως η πιο ισχυρή και σημαίνουσα προσωπικότητα με συγγενικούς δεσμούς με το νησί. Ο Αίας χρησιμοποιείται τον 6ο αι. π.Χ. ως το απόλυτο εργαλείο χειραγώγησης. Στερημένος πλέον από τις πολεμικές του ιδιότητες παρουσιάζεται ως ένας μακρινός αλλά σεβάσμιος πρόγονος. Η ναυμαχία του 480 π.Χ. αποτελεί το σημαντικότερο ορόσημο για την αθηναϊκή ιστορία, αφού υπήρξε το εφαλτήριο για τη δημιουργία της Αθηναϊκής αυτοκρατορίας. Επιπλέον, τον 1ο αι. π.Χ., η αναζήτηση της διαμόρφωσης του πολιτιστικού υποβάθρου της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας θα συμβάλει στην ανακάλυψη και αναζωπύρωση του μύθου (και) της Σαλαμίνας. Μέσα από τη διατριβή αναδεικνύεται η ανάγκη σύνδεσης αρχαιολογικού αποθέματος και ιστορικού πλαισίου, για την όσο το δυνατό ορθότερη προσέγγιση και ερμηνεία της ανθρώπινης δραστηριότητας στο νησί.