Η παιδεία στην Κωνσταντινούπολη κατά τον 12ο αιώνα

Abstract

The edict for the reform of the clergy introduced in 1107 by Alexius I Komnenos 1107 consolidated the system of higher education in Constantinople, which lasted until the fall of the capital in 1204. It is worth noticing that from this reform emerged intellectual circles, whose members, after the completion of their studies, were able to pursue and obtain a teaching carreer in the various schools of secondary and higher education of Constantinople, i.e. within the spectre of the so-called "Patriarchal School" and its numerous annexes. Moreover, a successful teaching career could mean that a teacher of the "Patriarchal School" could be rewarded at the peak of his carreer with an episcopal throne in the province, as was case the case with Nicephorus Chrosberges, Michael Italicus, Nicetas of Heraclea, and perhaps the most important figure of all, Eustathius of Thessalonica. As far as the curriculum is concerned it included the teaching of theology, grammar and poetry, rhetoric and philosophy, and the sciences.Although progress has been made in the investigation of various aspects of higher education in Constantinople in the 12th century by tireless researchers –among which the philhellene British scholar Robert Browning– there remain still issues that require and deserve further investigation. One of these open issues is which elements from the past remained organically integrated within the system of education and the way in which these institutions functioned in the 12th century. Another aspect which requires clarification is the character and the boundaries of imperial intervention in the field of education. Moreover, the level and the content of the curriculum with special regard to the neglected so far subjects from the field of science, and also the introduction of new methods such as schedografia. Moreover, not all chronological and prosopographical issues associated with the numerous teachers of this period are yet resolved, due to the fact that much of their work remains still unpublished. Finally, a systematic and comprehensive research, which examines in detail the aforementioned issues and which will help draw definitive conclusions regarding the nature of the institution of the "Patriarchal School" is still a desideratum of modern research.The two-volume treatise at hand aspires to cover extensively all these issues, by having taken into account all the newest research data and moreover by having examined a vast number of both published and unpublished sources. It has to be stated that this is the first time that many completely unknown works of the scholars of the time come to light, and it is also the first time that the modus operandi of the educational system is fully explored. It becomes thus evident that the twelfth century is a very important and integral link in the long chain of the educational procedure in Byzantium. Also, a very careful examination of all the available sources has led to the restoration of various misinterpretations, such as that during the twelfth century the teaching of science was completely neglected. The second volume consists an exhaustive list of 224 teachers and scholars of the 12th century with the complete list of their works and bibliographic data.

Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση που εισήχθη το 1107 με την Νεαρά του Αλεξίου Α΄ Κομνηνού αποκρυστάλλωσε την αναβάθμιση της ανώτερης εκπαίδευσης και παγίωσε το σύστημα και τους εκπαιδευτικούς θεσμούς ως και την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως το 1204. Απόρροια της μεταρρύθμισης ήταν η εμφάνιση κύκλων διανοουμένων, οι οποίοι μετά το πέρας των σπουδών τους είχαν την δυνατότητα να αναλάβουν κάποιο διδασκαλικό οφφίκιο στα σχολεία της μέσης και ανώτερης εκπαίδευσης της Κωνσταντινουπόλεως, δηλαδή στην λεγομένη “Πατριαρχική Σχολή” και στα πολυάριθμα παραρτήματά της. Αξίζει να σημειωθεί ότι μια επιτυχημένη διδασκαλική σταδιοδρομία μπορούσε να αποτελέσει το διαβατήριο για την μετάβαση κάποιου διδασκάλου της “Πατριαρχικής Σχολής” σε επισκοπικό θρόνο, όπως συνέβη με τον Νικηφόρο Χρυσοβέργη, τον Μιχαήλ Ιταλικό, τον Νικήτα Σερρών και τον σπουδαιότερο όλων, ίσως, τον Ευστάθιο Θεσσαλονίκης. Το πρόγραμμα σπουδών περιελάμβανε τη διδασκαλία των θεολογικών αντικειμένων, διδάσκονταν όμως και αντικείμενα όπως γραμματική και ποίηση, ρητορική και φιλοσοφία, αλλά και οι θετικές επιστήμες. Παρ’ όλο που έχει γίνει πρόοδος στην διερεύνηση των διαφόρων πτυχών του θέματος της παιδείας στην Κωνσταντινούπολη του 12ου αιώνα από άοκνους ερευνητές –μεταξύ των οποίων ξεχωρίζει ο φιλέλλην Βρετανός ελληνιστής Robert Browning– εξακολουθούν να υπάρχουν ζητήματα που χρήζουν περαιτέρω διερεύνησης. Κατ’ αρχάς, παραμένει ανοικτό το ερώτημα ποιά στοιχεία του παρελθόντος παρέμειναν οργανικά ενταγμένα στους βασικούς άξονες του εκπαιδευτικού συστήματος, καθώς και ο τρόπος με τον οποίο αποκρυσταλλώθηκαν οι προδρομικοί αυτοί θεσμοί στον 12ο αιώνα. Δεν έχει εξ ολοκλήρου διασαφηνιστεί ο ρόλος της κρατικής παρέμβασης στη διάκριση της κοσμικής και της θεολογικής διδασκαλίας. Κενό στην έρευνα παρουσιάζεται και στο ζήτημα της διερεύνησης του επιπέδου των παρεχομένων σπουδών, καθώς και των στοιχείων του προγράμματος διδασκαλίας, πολύ περισσότερο δε όσον αφορά στα αντικείμενα από τον τομέα των θετικών επιστημών, αλλά και την εισαγωγή νέων αντικειμένων, όπως η σχεδογραφία. Επιπλέον, δεν έχουν ακόμη επιλυθεί όλα τα χρονολογικά και προσωπογραφικά ζητήματα που σχετίζονται με τους διδασκάλους της περιόδου, μέρος του έργου των οποίων είναι ακόμη ανέκδοτο, αλλά και το πώς αντιλαμβανόταν η κοινωνία της εποχής το ρόλο των διδασκάλων αυτών. Ελλείπει, τέλος, μία συστηματική και αναλυτική έρευνα, η οποία θα εξετάζει ενδελεχώς τα προαναφερθέντα ζητήματα και θα συμβάλει στην συναγωγή οριστικών συμπερασμάτων αναφορικά με τον χαρακτήρα του θεσμού της «Πατριαρχικής Σχολής». Το κενό αυτό φιλοδοξεί να καλύψει η παρούσα δίτομος διατριβή, στην οποία λαμβάνονται αφ’ ενός υπ’ όψιν όλα τα νεώτερα δεδομένα της έρευνας και αφ’ ετέρου εξετάζεται πλήθος εκδεδομένων και ανεκδότων πηγών. Πιο συγκεκριμένα, έρχονται για πρώτη φορά στο φως παντελώς άγνωστα έργα των λογίων της εποχής, ενώ εξετάστηκαν και οι τρόποι με τους οποίους αποκρυσταλλώθηκε η λειτουργία του εκπαιδευτικού συστήματος που στηρίχθηκε εξ ίσου σε προϋπάρχουσες δομές και στην αξιοποίηση νεωτερικών μεθόδων. Υπό την έννοια αυτή ο δωδέκατος αιώνας αποτελεί ένα πολύ σημαντικό και αναπόσπαστο κρίκο στην μακρά αλυσίδα της εκπαίδευσης στο Βυζάντιο. Επίσης η πολύ προσεκτική συνεξέταση των πηγών οδήγησε στην αποκατάσταση παρερμηνειών, όπως ότι κατά τον δωδέκατο αιώνα παραμελήθηκε η διδασκαλία των θετικών επιστημών. Ο δεύτερος τόμος αποτελεί εξαντλητικό κατάλογο 224 λογίων και διδασκάλων του 12ου αιώνος με τα πλήρη εργογραφικά και βιβλιογραφικά τους στοιχεία.