Θρησκεία και πολιτική στην μεταπολεμική Ελλάδα: η αδελφότητα "Ζωή" στις αρχές του ψυχρού πολέμου

Abstract

The subject of the dissertation is the study of the Theologian Brotherhood "Zoe" and its secular activities in the Greek society in the middle of the 20th century. "Zoe" constitutes an entire organizational constellation of clubs, unions and organizations, expanding from a small and rather insignificant religious organization to the most influential Brotherhood in Greece. “Zoe” is constructed around a universe of hierarchically structured organizations, developed in three pillars: the pillar of Sunday schools for all school children, the pillar of the associating organizations, the missionary (but also professional, scientific, etc.) associations, brotherhoods and unions, and finally the publishing pillar, with books and magazines that constituted the primary material of the ideological-intellectual intervention of the organization. With this organizational equipment “Zoe” will be actively involved not only in the great socio-political issues that Greece was facing at the end of 19th ct, but also in the new political stakes that were born throughout 20th ct. In the years of the Civil War (1946-1949) “Zoe” completes its transformation from a socially active religious organization to the basic pillar of the anticommunist front, endorsed by the theoretical scheme of Greek-Christian civilization and anticommunist ideology. Primary sources that have been used focus mainly on the years of the Second World War, the Resistance and the Civil War, years in which “Zoe” is upgraded from a marginal partisan organization to a privileged interlocutor of the state, supporting one of the three pillars of the anti-communist state, that of religion, along with the Palace and the Army. The introductory chapters describe the founding and flourishing of the Brotherhood, as well as its religious and historical origins. An extensive reference is made to the organizations it establishes and manages, while emphasis is placed on the last two chapters in the ideology of the organization. The main primary source is the bimonthly periodical “Zoe”, which is also the central channel of broadcasting the religious and socio-political ideas of the Brotherhood. The separate issues cover the entire period under study, from the first years of the organization's foundation (1911) until 1960. Particular emphasis is however is given to the period 1940-1960, which is also the most "political" phase of the organization when it is closely involved with the great issues risen during the troubled era of Occupation, Resistance, Civil War and Post-Civil War years. The chapter on anti-communism studies the ideology and action of the organization throughout the 1940s, while the last chapter focuses on the children's magazine "Life of the Child", first published in 1946, and therefore becoming the landmark of the identification of “Zoe” with the anti-communist state that is about to be born. "Child's Life" is used as primary source to harvest propagandistic elements, which are further emphasized given the educational and moralistic nature of children's readings. Through the magazine vividly emerge concepts such as ideological engagement in the anti-communist struggle, religious faith that will lead to military superiority, militaristic and proselytizing action that children are called upon to undertake.

Θέμα της διατριβής είναι η μελέτη της Αδελφότητας Θεολόγων «Ζωή» και η δράση της μέσα στην ελληνική κοινωνία στα μέσα του 20ου αιώνα. Η «Ζωή» συγκροτεί έναν ολόκληρο οργανωτικό αστερισμό συλλόγων, σωματείων και οργανώσεων, επεκτείνοντας κατά τρόπο πρωτόγνωρο το εγχείρημα του μακρακισμού. Οι ιεραρχικά συγκροτημένοι ομόκεντροι κύκλοι είναι εδώ παρόντες σε ένα υψηλότερο επίπεδο οργανωτικής τεχνολογίας, που αναπτύσσεται σε τρεις πυλώνες: τον πυλώνα των κατηχητικών σχολείων, σε ποικίλες διαβαθμίσεις, τον πυλώνα των συλλόγων, των ιεραποστολικών (αλλά και επαγγελματικών, επιστημονικών κ.ο.κ.) ενώσεων, των αδελφοτήτων και σωματείων, και τέλος των εκδοτικό πυλώνα, με βιβλία και περιοδικά που αποτελούσαν το πρωτογενές υλικό της ιδεολογικής-πνευματικής παρέμβασης της οργάνωσης. Με αυτή τη σκευή, η «Ζωή» θα εμπλακεί πλέον όχι απλώς στις προεκτάσεις των διακυβευμάτων του 19ου αιώνα αλλά και στα νέα που γεννιούνται με τον 20ό. Στα χρόνια πια του Εμφυλίου, ολοκληρώνεται ο μετασχηματισμός της «Ζωής» από μια κοινωνικά παρεμβατική θρησκευτική οργάνωση σε βασικό πυλώνα του αντικομμουνιστικού μετώπου, υποστηριζόμενο από τη θεωρητική σύνθεση ελληνοχριστιανισμού και αντικομμουνιστικής ιδεολογίας. Το πρωτογενές υλικό επικεντρώνεται κυρίως στα χρόνια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, της Αντίστασης και του Εμφυλίου, χρόνια κατά τα οποία η «Ζωή» αναβαθμίζεται από περιθωριακή παραθρησκευτική οργάνωση σε προνομιακό συνομιλητή του κράτους , στηρίζοντας τον έναν από τους τρεις πυλώνες του αντικομμουνιστικού κράτους, αυτόν της θρησκείας, μαζί με το Παλάτι και τον Στρατό. Τα εισαγωγικά κεφάλαια περιγράφουν την ίδρυση και άνθηση της Αδελφότητας, καθώς και τις θρησκευτικές και ιστορικές της καταβολές. Στη συνέχεια γίνεται εκτενής αναφορά στις οργανώσεις που αυτή ιδρύει και των οποίων προΐσταται, ενώ έμφαση δίνεται στα δύο τελευταία κεφάλαια στην ιδεολογία της οργάνωσης. Βασικός κορμός του υλικού είναι φυσικά το ομώνυμο περιοδικό της οργάνωσης Ζωή, που είναι άλλωστε και ο κεντρικός δίαυλος εκπομπής των θρησκευτικών και κοινωνικοπολιτικών ιδεών της «Ζωής». Τα τεύχη καλύπτουν ολόκληρη την υπό εξέταση περίοδο, από τα πρώτα χρόνια ζωής της οργάνωσης (1911) μέχρι και το 1960. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται ωστόσο στην περίοδο 1940-1960, που αποτελεί και την πλέον «πολιτική» φάση της οργάνωσης, όταν εμπλέκεται στενά πλέον με τα κεντρικά διακυβεύματα της ταραγμένης εποχής της Κατοχής, της Αντίστασης, του Εμφυλίου και των μετεμφυλιακών χρόνων. Το κεφάλαιο περί αντικομμουνισμού μελετά την ιδεολογία και τη δράση της οργάνωσης καθ’όλη τη δεκαετία του 1940, ενώ το τελευταίο κεφάλαιο εστιάζεται στο παιδικό περιοδικό «Ζωή του Παιδιού», το οποίο εκδίδεται για πρώτη φορά το 1946 και γίνεται το ορόσημο της ιδεολογικής ταύτισης της οργάνωσης με το αντικομμουνιστικό κράτος που βρίσκεται ήδη στα σπάργανα. Η «Ζωή του Παιδιού» χρησιμοποιείται ως πρωτογενές υλικό για να αλιεύσει προπαγανδιστικού χαρακτήρα στοιχεία, τα οποία τονίζονται ακόμα περισσότερο δεδομένης της εκπαιδευτικής και ηθικοπλαστικής φύσης των παιδικών αναγνωσμάτων. Μέσα από το περιοδικό αναδεικνύονται ανάγλυφα έννοιες όπως ιδεολογική στράτευση στον αντικομμουνιστικό αγώνα, θρησκευτική πίστη που θα οδηγήσει στη στρατιωτική υπεροχή, μιλιταριστική και προσηλυτιστική δράση που τα παιδιά καλούνται να αναλάβουν.