Δικτατορίες και Ορθόδοξη εκκλησία στην Ελλάδα στον 20ο αιώνα: πολιτικές, οικονομικές και ιδεολογικο-νοηματικές σχέσεις υπό καθεστώτα εκτάκτου ανάγκης

Abstract

Η Κοινωνιολογία της θρησκείας και ειδικότερα το αντικείμενο των σχέσεων Κράτους και Εκκλησίας αποτελούν πεδία έρευνας ιδιαζόντως ενδιαφέροντα. Στην παρούσα διδακτορική διατριβή προσπαθούμε να προσεγγίσουμε το εν λόγω αντικείμενο κοινωνιολογικά με επιστημονικό τρόπο δηλαδή ελάχιστα αναπτυγμένο στην Ελλάδα. Αποφασίσαμε να επιλέξουμε τρεις ιστορικές περιόδους της ελληνικής ιστορίας, οι οποίες είναι πολιτικά Ιδιόμορφες’, τις τρεις δικτατορίες του 20ου αιώνα. Πρόκειται για τρία καθεστώτα ‘εκτάκτου ανάγκης’. Σκοπός της εργασίας μας είναι να μελετήσουμε τις σχέσεις μεταξύ του ελληνικού κράτους και της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ελλάδας κατά τις τρεις δικτατορικές περιόδους, τις σχέσεις δηλαδή μεταξύ δύο βασικών θεσμών της ελληνικής κοινωνίας. Εξ αρχής καθιστούμε σαφές ότι οι βάσεις των σχέσεων μεταξύ των δύο θεσμών εντοπίζονται τουλάχιστον στη θεμελίωση του ελληνικού κράτους (1821-1830), ενώ θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι επιδράσεις προέρχονται ακόμα και από την εποχή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Επιλέξαμε να μελετήσουμε τις σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας στις περιόδους των δικτατοριών στοχεύοντας αφενός στην εις βάθος μελέτη των σχέσεων τους σε περιόδους έκτακτης ανάγκης και αφετέρου προκειμένου να διερευνήσουμε αν οι σχέσεις τους διαφοροποιούνται κατά τις περιόδους αυτές και σε ποιο βαθμό εν συγκρίσει με το σύνολο της ιστορικής τους συνύπαρξης. Στο πλαίσιο αυτό τοποθετείται και η πρώτη μας υπόθεση σύμφωνα με την οποία οι σχέσεις κράτους και Ορθόδοξης Εκκλησίας στις τρεις δικτατορίες δεν διαφοροποιούνται ιδιαίτερα και παραμένουν σχέσεις εξουσίας, σχέσεις ιδιοποίησης, όπως και καθ’ όλη την ιστορική τους πορεία από τη θεμελίωση του ελληνικού κράτους και εξής και την ίδια στιγμή είναι σχέσεις οικονομίας και ιδεολογίας και νοήματος. Ακολουθώντας τη διαλεκτική μέθοδο εκλαμβάνουμε την κοινωνία ως ένα πλέγμα σχέσεων τριών μορφών: εξουσίας/ιδιοποίησης, οικονομίας/παραγωγής και κατανομής υλικών και συμβολικών αγαθών και υπηρεσιών και ιδεολογικο-νοηματικών, εντός του οποίου αναπτύσσονται οι σχέσεις των δύο υπό μελέτη θεσμών και κυρίως στο πεδίο και το πλέγμα των σχέσεων εξουσίας. Εκκινώντας από δύο βασικές διαπιστώσεις και παραδοχές θα διατυπώσουμε τη δεύτερη υπόθεσή μας. Η πρώτη παραδοχή είναι ότι η ελληνική κοινωνία είναι βαθύτατα συντηρητική και ελάχιστα ευεπίφορη σε μεταβολές, μεταρρυθμίσεις, ρηξικέλευθες προτάσεις και νέες ιδέες και αντιλήψεις. Αυτό δεν συνεπάγεται πλήρη απουσία καινοτομιών και προοδευτικών προτάσεων και ιδεών αλλά ιδίως, όπως διαπιστώνουμε κατά τις υπό εξέταση περιόδους κάτι τέτοιο είναι σχεδόν ανύπαρκτο. Ο σκληρός πυρήνας της ελληνικής κοινωνίας είναι βαθύτατα συντηρητικός και σε αυτό έχει συμβάλει και η Ορθόδοξη Εκκλησία. Η δεύτερη διαπίστωση και παραδοχή είναι ότι στην Ελλάδα υφίσταται μία σύγχυση μεταξύ των ιδιοτήτων του πιστού και του πολίτη και μεταξύ πολιτικής και θρησκείας. Δεν υφίσταται και δεν νοείται καμία διάκριση. Βάσει των δύο ανωτέρω διαπιστώσεων και αρχικών παραδοχών καταλήγουμε στη δεύτερή μας υπόθεση, η οποία είναι η εξής: Λόγω της διαπλοκής/ σύγχυσης των ιδιοτήτων του πιστού και του πολίτη και της πολιτικής με τη θρησκεία και επιπλέον της συντηρητικότας της ελληνικής κοινωνίας τόσο κατά τις τρεις δικτατορίες όσο και διαχρονικά, οι όποιες συγκρούσεις και ρήξεις αναδύονται μεταξύ των δύο θεσμών (κράτους εκτάκτου ανάγκης - εκκλησίας εκτάκτου ανάγκης) απορροφώνται από το κυρίαρχο πολιτικο-θρησκευτικό σύμπλεγμα/δομή εξουσιών δίχως να προκαλούνται ανεπανόρθωτα προβλήματα και αναταράξεις τόσο στις μεταξύ τους σχέσεις όσο και στην κοινωνία. Στην εργασία μας επικεντρώνουμε, όπως θα αναπτύξουμε και στα ακόλουθα μέρη, την προσοχή μας στην Εκκλησία ως θεσμό αλλά και στους επαγγελματίες της θρησκείας και κυρίως στον ανώτερο κλήρο ως κοινωνική ομάδα. Βασικό μας αντικείμενο κατά τη μελέτη των επαγγελματιών της θρησκείας αποτελεί η κοινωνική τους θέση, το επαγγελματικό τους ήθος και κυρίως η ηθική την οποία διαμορφώνουν και αναπαράγουν στην ελληνική κοινωνία. Η τρίτη μας υπόθεση λοιπόν είναι ότι οι επαγγελματίες της θρησκείας, ιδίως ο ανώτερος κλήρος με εργαλείο του την επίκληση και την καθημερινοποίηση του χαρίσματος κατά τις τρεις δικτατορίες, συμμετέχουν στην αναπαραγωγή των υπαρχουσών αντικειμενικών συνθηκών και σχέσεων (πολιτικές, οικονομικές, ιδεολογικο-νοηματικές), επιχειρώντας να συμβάλουν στη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής, της τάξης, της ασφάλειας και στην ενίσχυση της υπακοής των πολιτών καθώς και στην αναπαραγωγή της δικής τους θέσης εξουσίας. Ιδιάζουσα σημασία έχει κατά την εκτίμησή μας η συσχέτιση ιδεολογίας και ηθικής, η οποία επιχειρείται κατά τις τρεις δικτατορίες και εδώ ερείδεται η τέταρτη υπόθεσή μας σύμφωνα με την οποία οι επαγγελματίες της θρησκείας και τα δικτατορικά καθεστώτα αναπαράγουν την πολιτικο-θρησκευτική ιδεολογία του ελληνοχριστιανισμού και συντελούν στη διαμόρφωση μίας κυρίαρχης ιδεολογίας και κοινωνικής ηθικής, η οποία επαναδιαχέεται σε ολόκληρη την κοινωνία και φτάνει μέχρι τις μέρες μας. Όπως καθίσταται προφανές τα όσα υποθέτουμε στην παρούσα εργασία θα μπορούσαν να αφορούν και συνολικά τις σχέσεις κράτους και Ορθόδοξης Εκκλησίας στην Ελλάδα. Επικεντρώνουμε ωστόσο την προσοχή μας στις τρεις εν λόγω ιστορικές περιόδους στις οποίες επικρατούν ιδιαίτερες πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες χωρίς να συνεπάγεται ότι τα όσα υποστηρίζουμε διαπιστώνονται μόνο στις τρεις δικτατορίες. […]