Η ιστορία της παιδοψυχιατρικής στην Ελλάδα σε σχέση με τις εξελίξεις στις ευρωπαϊκές χώρες

Abstract

Child and adolescent Psychiatry is a relatively new medical specialty and its historical evolution follows those of Psychiatry. Although its identity is that of a medical specialty, its historical roots can go beyond Medicine and they must be traced through the developments which resulted from a complex interaction of different scientific fields (Psychiatry, Psychoanalysis, Psychology, Pediatrics, Pedagogics, Law, Sociology, Anthropology etc.). In the study regarding the history of Child Psychiatry there has been established a distinction between two periods: the “prehistory” and the History itself. It is interesting where and how the decisive milestone that marks the transition from the first to the second period is placed, and on this issue there are differences of opinion. Among the most important opinions are: the emergence of the early works concerning Child Psychiatry, the appearance of the Mental Hygiene Movement in the beginning of the 20th century, the formulation of the psychoanalytical theory by Freud and the creation of the first institutions. In studying the “prehistory” of Child Psychiatry, during which there were no organized pursuits on the part of Psychiatry or Psychology, we should place emphasis on the functions resulting from these two fields, as well as the fields of Pedagogics, Law and the Mental Hygiene Movement, as they constituted the major sources for the future developments in the specialty. With the contribution of these scientific fields, Child Psychiatry was born in the beginning of the 20th century. The first institutions were created -Child Guidance Clinics- based on the principals of the Mental Hygiene Movement, followed by clinics where under aged were treated. Thus, the network of child-psychiatric services became a reality. Societies and the university departments were founded establishing Child Psychiatry as a medical specialty. The developments in Child Psychiatry with regard to psychopathology and the clinical profiling of under aged, advanced together with the developments in taxonomy. In Greece, Child Psychiatry was born out of a combination of knowledge, accumulated by the sciences which had already dealt with the mental problems of children and adolescents in an indirect way. Through that application of knowledge, scientists from Psychiatry, Psychoanalysis, Psychology, Pediatrics, Pedagogics and Law collaborated, in order to produce the official infrastructure which would provide under aged with care. However, there was a significant difference in the chronological rate at which each one of these scientific fields helped in the formation of Child Psychiatry. In Greece, facing juvenile delinquency and educating the under aged played a pivotal role, followed by the assistance of psychologists and psychiatrists. As for the Mental Hygiene Movement, it was not as instrumental as it had been abroad. The establishment of the first Child Psychiatric Clinic at the Public Psychiatric Hospital of Athens early in the 1950’s became the turning point for the transition from “prehistory” to the History of Child Psychiatry. Consequently, services were formed within the community, mainly due to the efforts of private initiatives. As for the State, it focused on the creation of asylum-type infrastructure until the beginning of the 1980’s when things started to change due to the reveal of the conditions in the PIKPA Institution of Leros and the Psychiatric Reformation was introduced. At the same time, societies were established catering exclusively for the needs of under aged with mental problems. Additionally, the legislation concerning Child Psychiatry kept developing either being ahead or following the course of the specialty. Finally, the training in Child Psychiatry was organized in the context of introducing ideas and models from abroad either in a fruitful or a sterile way.

Η Παιδοψυχιατρική είναι μια σχετικά καινούργια ιατρική ειδικότητα και η ανάπτυξή της έπεται ιστορικά εκείνης της Ψυχιατρικής. Παρά το ότι η ταυτότητά της είναι αυτή μιας ιατρικής ειδικότητας, οι ιστορικές καταβολές της εκτείνονται πέραν της Ιατρικής και θα πρέπει να αναζητηθούν μέσα από εξελίξεις που προέκυψαν από μια σύνθετη αλληλεπίδραση διαφόρων επιστημονικών πεδίων (Ψυχιατρική, Ψυχανάλυση, Ψυχολογία, Παιδιατρική, Παιδαγωγική, Νομική, Κοινωνιολογία, Ανθρωπολογία κλπ.). Στη μελέτη της ιστορίας της Παιδοψυχιατρικής, έχει καθιερωθεί η διάκριση μεταξύ δύο περιόδων: της «προϊστορίας» και της καθαυτής Ιστορίας. Είναι ενδιαφέρον το πού και πώς τοποθετείται το καθοριστικό ορόσημο που σημαδεύει το πέρασμα από την πρώτη στη δεύτερη. Ως προς το ζήτημα αυτό υπάρχουν διαφορετικές απόψεις με κυριότερες την εμφάνιση των πρώτων βιβλίων για την Παιδοψυχιατρική, τον 20ο αιώνα με την εμφάνιση του Κινήματος της Ψυχικής Υγιεινής, τη διατύπωση της θεωρίας της ψυχανάλυσης του Freud και την εμφάνιση των πρώτων θεσμών. Έχει σημασία στη μελέτη της «προϊστορίας», κατά την οποία δεν υπήρχαν οργανωμένες δράσεις εκ μέρους της Ψυχιατρικής ή της Ψυχολογίας, να μελετηθούν οι διεργασίες που προέρχονταν από αυτούς τους δύο κλάδους, αλλά και από την Παιδαγωγική, τη Νομική, από το Κίνημα της Ψυχικής Υγιεινής, καθώς αποτέλεσαν μείζονες πηγές για τις μελλοντικές εξελίξεις στην ειδικότητα. Μέσα από τα παραπάνω επιστημονικά πεδία αναδύθηκε στις αρχές του 20ου αιώνα η Παιδοψυχιατρική. Δημιουργήθηκαν οι πρώτοι θεσμοί -ιατροπαιδαγωγικά κέντρα- με άξονα τις αρχές του Κινήματος της Ψυχικής Υγιεινής και ακολούθησαν οι κλινικές για νοσηλεία ανηλίκων, διαμορφώνοντας το δίκτυο των παιδοψυχιατρικών υπηρεσιών. Ιδρύθηκαν οι εταιρείες, καθώς και οι πανεπιστημιακές έδρες, οι οποίες συνετέλεσαν στην καθιέρωσή της ως ιατρική ειδικότητα. Οι εξελίξεις σχετικά με την ψυχοπαθολογία και την περιγραφή της κλινικής εικόνας στους ανηλίκους προχώρησαν παράλληλα με τις εξελίξεις στις ταξινομήσεις. Στην Ελλάδα η Παιδοψυχιατρική διαμορφώθηκε μέσα από τη σύνθεση γνώσεων-εμπειριών, που συγκεντρώθηκαν από τις επιστήμες, οι οποίες είχαν ήδη ασχοληθεί με τα ψυχικά προβλήματα των παιδιών και των εφήβων με έναν έμμεσο τρόπο. Μέσα από αυτήν την ενασχόληση, επιστήμονες από τους κλάδους της Ψυχιατρικής, της Ψυχανάλυσης, της Ψυχολογίας, της Παιδιατρικής, της Παιδαγωγικής και της Νομικής συνεργάστηκαν για να δημιουργήσουν τις δομές που θα παρείχαν φροντίδα σε ανηλίκους. Ωστόσο, υπήρξε σημαντική «διαφορά φάσης», η οποία καθόρισε σε συνδυασμό με το διαφορετικό πολιτισμικό πλαίσιο τον τρόπο που επηρέασαν οι παραπάνω επιστημονικοί κλάδοι τη μορφοποίηση της Παιδοψυχιατρικής στη χώρα μας. Στην Ελλάδα η ενασχόληση με την παραβατικότητα και με την εκπαίδευση των ανηλίκων είχαν πρωταρχικό ρόλο και ακολούθησαν οι ψυχολόγοι και οι ψυχίατροι, ενώ το Κίνημα της Ψυχικής Υγιεινής δεν υπήρξε ρυθμιστής των εξελίξεων όπως στο εξωτερικό. Ορόσημο για το πέρασμα από την «προϊστορία» στην Ιστορία της Παιδοψυχιατρικής στην Ελλάδα αποτέλεσε η ίδρυση της πρώτης Παιδικής Ψυχιατρικής Κλινικής στο Δημόσιο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αθηνών στις αρχές της δεκαετίας του 1950. Ακολούθησε η δημιουργία υπηρεσιών στην κοινότητα, κυρίως μέσα από την ιδιωτική πρωτοβουλία, ενώ η Πολιτεία εστίασε το ενδιαφέρον της στη δημιουργία δομών ασυλικού χαρακτήρα μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1980, οπότε τα δεδομένα άρχισαν να αλλάζουν με τη δημοσιοποίηση των συνθηκών λειτουργίας του ΠΙΚΠΑ της Λέρου και την έναρξη της Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης. Ταυτόχρονα, ιδρύθηκαν εταιρείες με αποκλειστικό αντικείμενο τη φροντίδα ανηλίκων με ψυχικά προβλήματα. Ενδιαφέρον είχε και η εξέλιξη της νομοθεσίας σχετικά με την Παιδοψυχιατρική, η οποία κάποιες φορές έπονταν και άλλες προηγούνταν της πορείας της ειδικότητας. Τέλος, η εκπαίδευση στην Παιδοψυχιατρική οργανώθηκε μέσα στο πλαίσιο της «εισαγωγής» ιδεών και μοντέλων από το εξωτερικό, η οποία λειτουργούσε άλλοτε με την έννοια μιας γόνιμης ενσωμάτωσης και άλλοτε με μηχανιστικό ή «μεταπρατικό» τρόπο.