Η συμβολή της νεοελληνικής λογοτεχνίας στη διαμόρφωση της φυσιογνωμίας της ελληνικής πόλης 1880 - 1920

Abstract

This thesis examines the contribution of the modern Greek literature in capturing the physiognomy of the Greek city. Specifically, the research field focuses upon the cities of Athens, Ermoupoli and Corfu in the period 1880-1920. In the first two chapters of the thesis, on the one hand the concept of the physiognomy of the urban space as a whole has been determined and especially the "myth and logos” (reasoning, logic flow) of the city; on the other hand, it is argued that the literary prose is directly linked to the emergence of the physiognomy of the city, as both the artist and the reader are actively involved in creating and reproducing the dominant components that make up the city's image. Also, the research methodology was selected and the texts that formed the focus area of the research for the thesis have been analyzed. The 3rd chapter examines the case of Corfu and from the literary texts emerges as the dominant image of the city the various situations that occur both in form and in the function of the city during its process of transformation from the capital of the autonomous Ionian State with privileged ties with Western Europe to just a regional city of the [new] Greek State. Main factors affecting the image of the city were the decline of the old aristocracy and its replacement by the bourgeoisie who had shown great adaptability to the new social reality. The 4th chapter focuses on Ermoupoli, where the texts considered have revealed the commercial and small crafts – industrial character of the city. Ermoupolis, although in this given period faced fierce competition from Piraeus, it managed to consolidate its reputation as an important port in the Eastern Mediterranean while showing a cosmopolitan character, which became a discrete element of its physiognomy. In the 5th chapter the image of the capital of the Greek Kingdom at the time, Athens, has been examined through representative literary texts. From the viewpoint of some of the major Greek authors of the period, the city would gradually become to be synonymous with the development of the young State and especially with its effort to achieve convergence with other European States in every sector. On the other hand, concerns were expressed about the unravelling effects that this identification could bring to the traditional structures of the city, starting from the city planning and its architectural image, and arriving in the moral and value issues that had been raised. The Athens of the literary authors was a city that embodied the hope for the better tomorrow, but also the fear of how it would evolve, as this was the place where opposite and contradictory forces had been in action. In conclusion, this thesis demonstrated the powerful effect of cultural factors and, in particular, of literature prose in shaping the physiognomy of the city. Especially during the period 1880-1920 the literary prose accurately recorded and made popular in a convincing way the "myth and logos" of Athens, Ermoupoli and Corfu, thus contributing to their physiognomy being set and defined.

Η παρούσα διδακτορική διατριβή εξετάζει τη συμβολή της νεοελληνικής λογοτεχνίας στην αποτύπωση της φυσιογνωμίας της ελληνικής πόλης. Συγκεκριμένα, ως πεδίο έρευνας τίθενται οι πόλεις της Αθήνας, της Ερμούπολης και της Κέρκυρας στη χρονική περίοδο 1880 – 1920. Στα δύο πρώτα κεφάλαια της διατριβής αφενός προσδιορίζεται η έννοια της φυσιογνωμίας του αστικού συνόλου και ειδικότερα του «μύθου και του λόγου» της πόλης σε αυτή, αφετέρου αποδεικνύεται ότι από τη λογοτεχνία η πεζογραφία συνδέεται άμεσα με την ανάδειξη της φυσιογνωμίας της πόλης, καθώς τόσο ο καλλιτέχνης, όσο και ο αναγνώστης εμπλέκονται ενεργά με τον καθορισμό και την αναπαραγωγή των κυρίαρχων στοιχείων που συναποτελούν την εικόνα της πόλης. Επίσης, γίνεται επιλογή των μεθόδων αναζήτησης και ανάλυσης των κειμένων που αποτέλεσαν το πεδίο έρευνας της διατριβής. Στο 3ο κεφάλαιο εξετάζεται η περίπτωση της Κέρκυρας και από τα λογοτεχνικά κείμενα που επιλέχτηκαν αναδεικνύεται ως κυρίαρχη εικόνα της πόλης οι καταστάσεις που προκύπτουν στη μορφή και στη λειτουργία της πόλης από τη διαδικασία μετασχηματισμού της σε περιφερειακή πόλη του Ελληνικού κράτους από πρωτεύουσα της αυτόνομης Ιόνιας Πολιτείας με προνομιακούς δεσμούς με τη δυτική Ευρώπη. Κυριότεροι παράγοντες που επιδρούν στην εικόνα της πόλης είναι η παρακμή των παλαιών αριστοκρατών και η αντικατάστασή τους από την αστική τάξη που δείχνει μεγάλη προσαρμοστικότητα στα νέα κοινωνικά δεδομένα. Στο 4ο κεφάλαιο εξετάζεται η Ερμούπολη, όπου τα κείμενα που αναλύθηκαν ανέδειξαν τον εμπορικό και βιοτεχνικό – βιομηχανικό χαρακτήρα της πόλης. Η Ερμούπολη, παρότι τη δεδομένη περίοδο έχει να αντιμετωπίσει τον έντονο ανταγωνισμό του Πειραιά, εδραιώνει τη φήμη της ως σημαντικού λιμανιού στην ανατολική Μεσόγειο, ενώ ταυτόχρονα εκπέμπει έναν κοσμοπολιτισμό, ο οποίος αποτελεί ένα διακριτό στοιχείο της φυσιογνωμίας της. Στο 5ο κεφάλαιο η εικόνα της πρωτεύουσας του Ελληνικού Βασιλείου της εποχής, της Αθήνας διερευνήθηκε μέσα από αντιπροσωπευτικά λογοτεχνικά κείμενα. Η Αθήνα αντιμετωπίζεται από τους σημαντικότερους λογοτέχνες της περιόδου ως μια πόλη που σταδιακά θα ταυτιστεί με την πορεία του νεαρού κράτους και κυρίως με την προσπάθειά του να πετύχει σύγκλιση με τα άλλα ευρωπαϊκά κράτη σε κάθε τομέα. Από την άλλη πλευρά, εκφράζεται και ένας ανιχνεύσιμος προβληματισμός για τις επιπτώσεις που αυτή η ταύτιση επιφέρει σε παραδοσιακές δομές της πόλης που ξεκινούν από την πολεοδομική και αρχιτεκτονική της εικόνα και φτάνουν στα ήθη και στις αξίες που αυτή προβάλλει. Η Αθήνα των λογοτεχνών είναι μια πόλη που ενσαρκώνει την ελπίδα για ένα καλύτερο αύριο, αλλά και τον φόβο για το πώς θα εξελιχτεί, αφού σε αυτήν φαίνεται να δρουν δυνάμεις αντίρροπες και αντιφατικές.Συμπερασματικά, με την παρούσα διδακτορική διατριβή αποδείχθηκε η ισχυρή επίδραση του πολιτιστικού παράγοντα και ειδικότερα της λογοτεχνίας στη διαμόρφωση της φυσιογνωμίας της πόλης. Ιδιαίτερα κατά την περίοδο 1880 – 1920 η πεζογραφία κατέγραψε με ακρίβεια και διέδωσε με πειστικό τρόπο τον «μύθο και τον λόγο» της Αθήνας, της Ερμούπολης και της Κέρκυρας συμβάλλοντας κατ’ αυτό τον τρόπο στην αποκρυστάλλωση της φυσιογνωμίας τους.