Μεταβυζαντινές μουσικές παραστάσεις: εικονογραφική προσέγγιση της μουσικής στη μεταβυζαντινή περίοδο

Abstract

Our knowledge on the post-Byzantine secular music and instruments, unlike the liturgical chant tradition, is limited to information that comes from visual representations and lesser from references to textual sources. Iconographical material, from late 15th to early 19th centuries, contains an important number of elements of everyday life. A number of features appear to be directly derived from contemporary musical practice and seem to have been chosen in order to render the scenes more vivid and lifelike. The iconographical sources come from religious works – paintings in monasteries and churches. The geographical area of the source material is mainly Macedonia (and the monastic center of Mount Athos), and in general, extends from Epirus to Thessaly. In spite of the considerable number of depicted musical instruments, because of the religious character of paintings, information about them relate to their shape, musical practice, the players, and the ensembles. The type, construction evidence or function of instruments must be considered with reserve. The structure of dissertation –comparative study of the iconographical and literary sources- follows two intertwining parameters: thematic and organological.In certain religious themes such as: The Transportation of the Ark of the Covenant, Psalms of Praise–Ainoi, Nativity of Christ, Mocking of Christ, Parables and Miracles, Apocalypse, Last Judgment, Musicians, Angels, Burial of a Saint – Death of Ephraim the Syrian, Death of St. Nicolas, are included musical scenes and the depicted instruments showing in which occasions they were played and which other instruments they were used with.Studying the morphological aspects of contemporaneous representations of post-Byzantine, musical instruments are classified as follows: Aerophones: Flutes without duct (transverse flute, nei). Flutes with duct (vertical cylindrical and conical pipes with fingerholes). Reedpipes (impossible to identify if the conical pipe has a single or a double reed). Trumpet-like instruments – salpinx (with straight, curved, folded tubes).Chordophones: Necked lutes without a bow (Pear-shaped sound box. Small pear-shaped sound box with long neck). Necked lutes with a bow (Small pear-shaped short-necked lutes – lira. Guitar-shaped – violi). Zithers - psalteria. Frame harps.Membranophones: Kettle drums – nakkarádhes. Cylindrical drums (Single-skin. Double-skin – tympana, davul. Small cylindrical drums). Frame drums – defi. Idiophones : Cymbals – kymbala. Individual percussion plaques – semantra. Bells .

Η γνώση μας για τη μεταβυζαντινή κοσμική μουσική και τα όργανά της –σε αντίθεση με τη θρησκευτική μουσική– περιορίζεται στις πληροφορίες που προέρχονται από τις εικαστικές αναπαραστάσεις και σποραδικά από αναφορές σε γραμματειακές πηγές. Η εικονογραφία από τα τέλη του 15ου έως τις αρχές του 19ου αιώνα περιλαμβάνει έναν μεγάλο αριθμό σκηνών οι οποίες αποδίδουν την τότε καθημερινή ζωή. Στις αναπαραστάσεις αυτές εντάσσονται και μουσικές σκηνές προσδίνοντάς τους ζωντάνια και ρεαλισμό. Οι εικονογραφικές μαρτυρίες που συγκεντρώθηκαν για την παρούσα διατριβή προέρχονται από τη θρησκευτική τέχνη –κυρίως τη ζωγραφική– σε μονές και εκκλησίες που βρίσκονται στην Ήπειρο, τη Θεσσαλία και κυρίως τη Μακεδονία και το Άγιον Όρος.Στόχοι της διατριβής είναι πρώτον η συγκέντρωση, ταξινόμηση και αξιολόγηση όσο το δυνατόν περισσότερων μουσικών παραστάσεων από την εξεταζόμενη περιοχή. Δεύτερον η συγκέντρωση και ταξινόμηση αντίστοιχων μουσικών αναφορών από τις γραπτές πηγές προκειμένου να συμπληρώσουν το εικονογραφικό υλικό, και τρίτον η συνθετική ερμηνεία, όπου αυτό κατέστη δυνατόν, της εικόνας και του γραπτού κειμένου. Η συγκριτική μελέτη του εικονογραφικού υλικού έγινε: α) Θεματικά, με ομαδοποίηση και περιγραφή όλων των μουσικών σκηνών που προέρχονταν από το ίδιο θέμα δηλ. Μεταφορά της Κιβωτού, Αίνοι, Γέννηση του Χριστού, Εμπαιγμός, Παραβολές, Θαύματα και Βίοι Αγίων, Αποκάλυψη και Δευτέρα Παρουσία καθώς και θέματα με ποικίλο περιεχόμενο στο οποίο όμως περιέχεται και μουσική αναφορά, και β) Οργανολογικά, συγκρίνοντας -με βάση το σύστημα ταξινόμησης των Hornbostel & Sachs- τα παραπάνω όργανα με αντίστοιχά τους, σε διαφορετικά εικονογραφικά θέματα, που είχαν κοινά ή παρόμοια μορφολογικά χαρακτηριστικά. Από τη συνθετική ερμηνεία της εικόνας και των μουσικών πληροφοριών από τις γραπτές πηγές, διαπιστώθηκε ότι τα εικονιζόμενα όργανα ταξινομημένα σε αερόφωνα, χορδόφωνα, μεμβρανόφωνα και ιδιόφωνα διακρίνονται ανάλογα με τα κατασκευαστικά χαρακτηριστικά και τις απεικονίσεις στις οποίες εντάσσονται σε: ΑΕΡΟΦΩΝΑ: Αυλοί με ακμή (Αυλός πλάγιος ή με λοξό κράτημα. Αυλός ευθύς, κυλινδρικός μετρίου μήκους και ευθύ κράτημα. Αυλός ευθύς κωνικός μετρίου μήκους και ευθύ κράτημα). Αυλός με ευθύ κωνικό ηχητικό σωλήνα και γλωττίδα - σουρλάς και μπίφερα. Αερόφωνο με ασκό - κάιδα ή γκάιντα. Αυλοί τύπου σάλπιγγας - τρουμπέτες. ΧΟΡΔΟΦΩΝΑ: Λαουτοειδή με βραχίονα χωρίς δοξάρι (Αχλαδόσχημο με μέτριο ηχείο-λαούτο. Αχλαδόσχημο με μικρό ηχείο). Λαουτοειδή με βραχίονα και δοξάρι (Μικρό αχλαδόσχημο, εικονογραφικά παραπέμπει στην κρητική – θρακιώτικη λύρα. Οκτώσχημο, πρόγονο του σημερινού βιολιού). Ψαλτήριον. Άρπα.ΜΕΜΒΡΑΝΟΦΩΝΑ: Τύμπανα λεβητοειδή - ανακαράδες. Τύμπανα με κυλινδρικό ηχείο (Μικρό κυλινδρικό ηχείο και μία μεμβράνη κρούσης. Μέτριο κυλινδρικό ηχείο και μία μεμβράνη κρούσης. Μέτριο κυλινδρικό ηχείο και δύο μεμβράνες κρούσης - νταούλι). Τύμπανο με ηχείο στεφανοειδές - ντέφι. ΙΔΙΟΦΩΝΑ: Κύμβαλα. Σήμαντρον – ξύλον. Κώδων – καμπάνα – κουδούνια.