Κοινωνικό κεφάλαιο και συμπεριφορές υγείας σε μαθητές της Α’ λυκείου της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης του Ν. Ηρακλείου: ο παρεμβατικός ρόλος της κοινωνικής εργασίας με κοινότητα

Abstract

Social capital is one of the recent additions to the list of a number of social dimensions that affect environmental indicators and health behaviours (Wakefield & Poland 2005, Kritsotakis & Gamarnikow 2004). However, while the literature highlights the influence that social capital seems to have on the health and wellbeing of young people, mechanisms and linkages that underlie this effect is still unclear. Aims The aim of this thesis was to investigate the relationship of social capital with health behaviours of high school students in the prefecture of Heraklion, Crete, Greece and contribute to the understanding of the mechanisms by which social capital promotes health from the perspective of Community Social Work. More specifically, the thesis aims to report on (1) the psychometric validation of the youth social capital scale and subscales in Greece, (2) the role the gender of the participants has when studying the influence of social capital in the frequent and heavy alcohol consumption (3) the influence of social and economic capital in the daily consumption of tobacco and other students health determinants (4) the role that social capital has in promoting health through interventions in community social work. Δημόσια Υγεία & Διοίκηση Υπηρεσιών Υγείας Τμήμα Ιατρικής – Πανεπιστήμιο Κρήτης 16 Methodology The methodological approach was cross-sectional. The sampling method was stratified random sampling. The sampling frame was the list of all the Secondary Educational schools (28 units) in Prefecture of Heraklion. The population was estimated at 2,854 students. Those were studying in 9 rural schools with 268 students, 18 urban schools with 1,921 students and 14 suburban schools with 665 students. The data collection was carried out in 2008 in two phases. The first phase was the pilot implementation of a scale (Youth Social Capital Scale) in order to ensure the validity and reliability of the measurements (Koutra et al., 2012a). A school unit was randomly selected (code 1753010) in which all segments were repetitively measured over a week to ensure the reliability of the questionnaire (test-retest reliability) (Erevnidou, Launois, Katsamouris, & Lionis, 2004). After the necessary enhancements that resulted in the final version of the Youth Social Capital Scale (YSCS) data were collected from the rural and urban population. In relation to the rural stratum, due to the relative small number of students all the students were included (268 students), while in the urban strata four schools (409 students) were randomly selected. Assessment tools Data were collected using a self-administered questionnaire compiled from the Youth Social Capital Scale (YSCS) (Onyx et al., 2005) and the Health Behaviour in School-aged Children (HBSC) questionnaire developed by an international research network in collaboration with W.H.O., with participation of Greece since 1997 (E.P.I.PS.Y 2006). Permission for the use of both questionnaires was provided. The Pedagogical Institute of the Ministry of Education also provided permission for data collection (Case: 20946/G2/20-2-2008). Results Psychometric Validation Δημόσια Υγεία & Διοίκηση Υπηρεσιών Υγείας Τμήμα Ιατρικής – Πανεπιστήμιο Κρήτης 17 The validation of the scale included both internal consistency and construct, convergent and discriminant validity tests. Exploratory factor analysis yielded five social capital factors. The overall Cronbach’s coefficient was .771. Factor analysis revealed a common patterns for many questions between the Greek and the original scales (Koutra et al. 2012a). Alcohol consumption For both boys and girls, higher score on some structural social capital subscales was associated, per unit increase, with increased likelihood of regular drinking. Neighbourhood connections were also associated with increased binge drinking in girls. Cognitive social capital subscales were associated with decreased likelihood of binge drinking in girls. For both genders, total social capital-score was positively associated with the probability of regular, but not of binge drinking. Smoking consumption Results for the multiple logistic analyses indicated that both low structural and cognitive social capital, and low economic perceived affluence, were significantly associated with poor health outcomes and increased smoking habits. Health promotion, Social capital, Community social work This article discusses about social capital, health promotion and community social work and highlights the common features, methodology and approach shared through community development so that social workers may be better equipped to improve and further develop the practice of their profession in the community. Professional social workers and their educators need to acknowledge the benefits and the advantages of working with the strategy of community development, thereby contributing to healthy communities capable of rebuilding and producing social capital. Conclusions Social capital is an important social determinant of students’ health and well-being. The results of this study demonstrated that cognitive and structural social capital has different associations with the regular and binge drinking in boys and girls. Similarly, the Δημόσια Υγεία & Διοίκηση Υπηρεσιών Υγείας Τμήμα Ιατρικής – Πανεπιστήμιο Κρήτης 18 low structural social capital was related protectively to the daily tobacco consumption while cognitive social capital, did not. Mechanisms of improving the students’ social capital require careful and detailed analysis as dimensions and factors have both positive and negative effects on health

Τo κοινωνικό κεφάλαιο αποτελεί την πιο πρόσφατη προσθήκη στη λίστα σε μια σειρά κοινωνικών περιβαλλοντολογικών διαστάσεων που επηρεάζουν τις συμπεριφορές υγείας (Nieminen et al., 2013; Wakefield & Poland, 2005; Kritsotakis & Gamarnikow, 2004). Παρόλα αυτά, ενώ η ανασκόπηση της βιβλιογραφίας αναδεικνύει την επίδραση που φαίνεται να έχει το κοινωνικό κεφάλαιο στην υγεία των νέων, οι μηχανισμοί και οι δεσμοί που αυτό επιδρά είναι ακόμη ασαφείς. Η επίδραση του κοινωνικού κεφαλαίου ιδιαίτερα στις συμπεριφορές υγείας των νέων είναι σημαντική στην κατανόηση και ανάλυση του πλαισίου μέσα στο οποίο αυτές λαμβάνουν χώρα (που, πότε, όταν, και με ποιον (Morrow, 1999). To κοινωνικό κεφάλαιο μέσα από τις δυο διαστάσεις του, τη δομική και τη γνωστική μπορεί να αποδώσει το τι είναι αυτό που οι νέοι «κάνουν» (structural social capital) και το τι είναι αυτό που οι νέοι Δημόσια Υγεία & Διοίκηση Υπηρεσιών Υγείας Τμήμα Ιατρικής – Πανεπιστήμιο Κρήτης 10 «αισθάνονται» (cognitive social capital) (Islam, Merlo, Kawachi, Lindstrom, & Gerdtham, 2006). Αυτές, οι διαστάσεις θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψην τους ποιο είναι το πολιτισμικό, κοινωνικό, οικονομικό, και πολιτικό πλαίσιο ώστε να μπορούν να τεκμηριώσουν, ποιες είναι οι διαδικασίες, που είτε περιορίζουν, είτε επιτρέπουν την εκδήλωση θετικών ή αρνητικών συμπεριφορών υγείας στους νέους. Το κοινωνικό κεφάλαιο οφείλει να ενταχθεί στην πρακτική εφαρμογή της κοινωνικής εργασίας μιας και από την επιστημολογία της βασίζεται σε στοιχεία κοινωνικού κεφαλαίου (Loeffler et al., 2004). Είναι μέγιστης σημασίας, οι κοινωνικοί λειτουργοί να προάγουν και να αναδομήσουν το κοινωνικό κεφάλαιο ως έναν από τους κοινωνικούς προσδιοριστές της υγείας (Coren, Iredale, Bywaters, Rutter, & Robinson, 2010) στις κοινότητες που παρεμβαίνουν, προτείνοντας παρεμβάσεις που θα βελτιώνουν τις συνθήκες διαβίωσης και υγείας των κοινοτήτων τους. Σκοπός & στόχοι Ο σκοπός της εν λόγω διατριβής είναι να διερευνήσει τη σχέση του κοινωνικού κεφαλαίου στις συμπεριφορές υγείας των μαθητών της Α΄ Λυκείου στο Νομό Ηρακλείου και να συνεισφέρει στο ρόλο που μπορεί να έχει το κοινωνικό κεφάλαιο στην προαγωγή υγείας από τη σκοπιά της Κοινωνικής Εργασίας. Πιο συγκεκριμένα, η διατριβή στοχεύει (1) στην ψυχομετρική στάθμιση της κλίμακας του κοινωνικού κεφαλαίου των νέων στην Ελλάδα, (2) στη διεύρυνση του ρόλου που διαδραματίζει το φύλο των μαθητών στην επιρροή του κοινωνικού κεφαλαίου στην κατανάλωση αλκοόλ, (3) στη διερεύνηση της επίδρασης του κοινωνικού και οικονομικού κεφαλαίου στην κατανάλωση καπνού και άλλων προσδιοριστών της υγείας των μαθητών, (4) στο ρόλο που το κοινωνικό κεφάλαιο μπορεί να διαδραματίσει στην προαγωγή υγείας μέσα από τις παρεμβάσεις της κοινωνικής εργασίας με κοινότητα. Μεθοδολογία Η μεθοδολογική προσέγγιση είναι συγχρονική επιτόπια, δειγματοληπτική έρευνα (cross-sectional). Η μέθοδος συλλογής των δεδομένων είναι η στρωματοποιημένη τυχαία δειγματοληψία. Το δειγματοληπτικό πλαίσιο αποτελεί η λίστα με το σύνολο των σχολικών μονάδων της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης του Ν. Ηρακλείου (28 μονάδες). Δημόσια Υγεία & Διοίκηση Υπηρεσιών Υγείας Τμήμα Ιατρικής – Πανεπιστήμιο Κρήτης 11 Ο πληθυσμός αναφοράς υπολογίστηκε συνολικά σε 2.854 μαθητές. Αυτός διαρθρώνεται σε α) αγροτικό στρώμα με 9 σχολικές μονάδες και 268 μαθητές, β) αστικό με 18 σχολικές μονάδες και 1.921 μαθητές, και γ) ημιαστικό με 14 σχολικές μονάδες και 665 μαθητές. Η συλλογή των δεδομένων πραγματοποιήθηκε σε δύο φάσεις από τον Απρίλιο έως τον Ιούνιο του 2008. Στην πρώτη φάση έγινε η πιλοτική εφαρμογή του εργαλείου (Youth Social Capital Scale) προκειμένου να διασφαλιστεί η αξιοπιστία των μετρήσεων. Αυτή η φάση πραγματοποιήθηκε εκτός του κυρίου δείγματος και συγκεκριμένα σε σχολεία που ανήκουν στο ημιαστικό στρώμα (Koutra et al., 2012a). Από αυτά επιλέγη τυχαία μια σχολική μονάδα (κωδ. 1753010), όπου στο σύνολο των τμημάτων της επαναλήφθηκε η μέτρηση με την πάροδο μιας εβδομάδας προκειμένου να διασφαλιστεί η αξιοπιστία του ερωτηματολογίου (test-retest reliability) (Erevnidou, Launois, Katsamouris, & Lionis, 2004). Κατόπιν των απαραίτητων βελτιώσεων στη Youth Social Capital Scale (YSCS) ακολούθησε η δεύτερη φάση. Αυτή αφορούσε στη συλλογή των δεδομένων από το κύριο δείγμα της μελέτης. Από το αγροτικό στρώμα λόγω του μικρού σχετικά αριθμού των μαθητών εισήχθησαν το σύνολο των 9 σχολικών μονάδων με 268 μαθητές, ενώ από το αστικό στρώμα εισήχθησαν κατόπιν κλήρωσης 4 σχολικές μονάδες με 409 μαθητές. Εργαλεία μέτρησης Το αυτοσυμπληρούμενο ερωτηματολόγιο με το οποίο συλλέχθησαν τα δεδομένα αποτελεί σύνθεση των Youth Social Capital Scale (YSCS) και Health Behaviour in School-aged Children (HBSC). Άδεια για την χρήση των εργαλείων δόθηκε από τους κατασκευαστές τους κατόπιν σχετικού αιτήματος. Επίσης άδεια συλλογής από τις σχολικές μονάδες δόθηκε κατόπιν σχετικής αίτησης από το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο του Υπουργείου Παιδείας (απόφαση: 20946/G2/20-2-2008). Αποτελέσματα Ψυχομετρική στάθμιση Σχετικά με την ψυχομετρική στάθμιση που διαπραγματεύτηκε αυτή διατριβή στο πρώτο άρθρο μετρήθηκε, τόσο η εσωτερική συνοχή και κατασκευή, όσο και οι δοκιμές για συγκλίνουσα και διακρίνουσα εγκυρότητα. Η παραγοντική ανάλυση απέδωσε πέντε Δημόσια Υγεία & Διοίκηση Υπηρεσιών Υγείας Τμήμα Ιατρικής – Πανεπιστήμιο Κρήτης 12 παράγοντες στην κλίμακα του κοινωνικού κεφαλαίου (YSCS). Ο συνολικός Cronbach της κλίμακας κρίθηκε ικανοποιητικός (α=.771). Η παραγοντική ανάλυση έδειξε κοινά πρότυπα για πολλά ζητήματα μεταξύ της ελληνικής και της αρχικής αυστραλιανής κλίμακας (Koutra et al., 2012a). Κατανάλωση αλκοόλ Στο δεύτερο άρθρο της διατριβής, η κατανάλωση αλκοόλ φαίνεται αυξημένη σε κάποιους δομικούς παράγοντες του κοινωνικού κεφαλαίου. Η ανάλυση τεκμηρίωσε ότι αυτοί σχετίζονται, με αύξηση ανά μονάδα, της πιθανότητας τακτικής κατανάλωσης αλκοόλ. Ο παράγοντας «Γειτονικά δίκτυα» του κοινωνικού κεφαλαίου συσχετίστηκε θετικά με την τακτική κατανάλωση αλκοόλ στα κορίτσια του δείγματος. Αντίθετα, οι γνωστικοί παράγοντες του κοινωνικού κεφαλαίου «Ανοχή στη διαφορετικότητα» και «Αίσθημα εμπιστοσύνης και ασφάλειας» συσχετίσθηκαν με μειωμένη πιθανότητα μέθης στα κορίτσια. Το συνολικό σκορ του κοινωνικού κεφαλαίου συσχετίστηκε θετικά με την πιθανότητα της τακτικής κατανάλωσης αλκοόλ, αλλά όχι με την πιθανότητα μέθης και για τα αγόρια και για τα κορίτσια. Κατανάλωση καπνού Στο τρίτο άρθρο της διατριβής, το κοινωνικό και οικονομικό κεφάλαιο δε διαφοροποιήθηκαν από το φύλο του δείγματος. Αυξημένος διαπιστώθηκε μόνο ο παράγοντας του κοινωνικού κεφαλαίου «Συμμετοχή στην κοινότητα» για τα αγόρια. Οι μαθητές που αναφέρουν κακή αυτοαναφερόμενη οικονομική κατάσταση έχουν 4.71 μεγαλύτερη πιθανότητα για μειωμένη ικανοποίηση από τη ζωή (95%CI:3.00, 7.40) και 2.72 μεγαλύτερη πιθανότητα για κακή υγεία (95%CI:1.58, 4.71). Αντίθετα, δεν βρέθηκαν σημαντικές συσχετίσεις με το επίπεδο απασχόλησης των γονιών των μαθητών και το κάπνισμα και άλλων κοινωνικών προσδιοριστών της υγείας του δείγματος. Οι μαθητές με χαμηλό επίπεδο δομικού κοινωνικού κεφαλαίου («Συμμετοχή στην κοινότητα») έχουν 0.45 μικρότερη πιθανότητα για καθημερινό κάπνισμα (95%CI:0.32, 0.95) αλλά 2.49 μεγαλύτερη πιθανότητα για κακή υγεία (95%CI:1.58, 4.71). Αντίθετα, οι μαθητές με χαμηλό γνωστικό κοινωνικό κεφάλαιο («Αισθήματα εμπιστοσύνης και ασφάλειας») έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα για καθημερινό κάπνισμα (2.95; 95%CI:1.47, 6.04) και κακή υγεία (4.22; 95%CI:2.08, 8.56). Δεν βρέθηκε σημαντική διαφορά μεταξύ της συχνότητας Δημόσια Υγεία & Διοίκηση Υπηρεσιών Υγείας Τμήμα Ιατρικής – Πανεπιστήμιο Κρήτης 13 καπνίσματος και του επίπεδου κοινωνικού κεφαλαίου (21.1% versus 24.3%, αντίστοιχα p>0.05). Ωστόσο, σημαντικά περισσότεροι ήταν οι μαθητές με χαμηλό κοινωνικό κεφάλαιο (19.6% versus 9.6%, αντίστοιχα, p<0.05) και κακή υγεία (16.5% versus 6.2%, αντίστοιχα, p<0.05) που αναφέρουν μειωμένη ικανοποίηση από τη ζωή. Κοινωνικό κεφάλαιο, προαγωγή υγείας και κοινωνική εργασία με κοινότητα Αυτό το άρθρο συζητά για τα κοινά στοιχεία που μοιράζεται η μέθοδος της Κοινωνικής Εργασίας με Κοινότητα (Κ.Ε.Κ.) με το κοινωνικό κεφάλαιο και την προαγωγή υγείας. Το τέταρτο και τελευταίο άρθρο της διατριβής διαπραγματεύεται τα κοινά στοιχεία που μοιράζεται η μέθοδος της Κοινωνικής Εργασίας με Κοινότητα (Κ.Ε.Κ.) με το κοινωνικό κεφάλαιο και την προαγωγή υγείας, ώστε οι κοινωνικοί λειτουργοί να βελτιώσουν και να αναπτύξουν την πρακτική του επαγγέλματος στις κοινότητες. Αυτό το άρθρο αποδίδει το δυναμικό ρόλο που η Κ.Ε.Κ. μπορεί να διαδραματίσει μέσα από τη στρατηγική της κοινοτικής ανάπτυξης στο κοινωνικό κεφάλαιο και στην προαγωγή υγείας. Οι κοινότητες με επιτυχή ανάπτυξη είναι πιο πιθανόν να βιώσουν συλλογικές δράσεις. Αυτές οι κοινότητες ενδέχεται να είναι περισσότερο αλληλέγγυες, υγιής, ασφαλείς και συνεργατικές. Επομένως, οι κοινωνικοί λειτουργοί προκειμένου να οδηγήσουν τις κοινότητες σε συλλογική επίλυση των όποιων δυσκολιών αντιμετωπίζουν, θα πρέπει να διερευνήσουν ποιοι είναι οι μηχανισμοί που παρέχουν κίνητρα για δράση και ποιοι είναι παράγοντες αλλά και τα εμπόδια που συνεισφέρουν ή όχι στην ανάπτυξη συλλογικών δράσεων στις κοινότητες. Συμπεράσματα Το κοινωνικό κεφάλαιο αποτελεί ένα σημαντικό κοινωνικό προσδιοριστή της υγείας των μαθητών. Τα αποτελέσματα της διατριβής ανέδειξαν ότι το γνωστικό και δομικό κοινωνικό κεφάλαιο φαίνεται να έχουν διαφορετικού τύπου συσχέτιση με τη συχνή κατανάλωση αλκοόλ και την ευκαιριακή μέθη, σε αγόρια και κορίτσια. Παρόμοια, το χαμηλό δομικό κοινωνικό κεφάλαιο φαίνεται να σχετίζεται προστατευτικά στην καθημερινή κατανάλωση καπνού ενώ το γνωστικό κοινωνικό κεφάλαιο, όχι. Οι μηχανισμοί βελτίωσης του κοινωνικού κεφαλαίου των μαθητών και πως αυτοί επηρεάζουν τις συμπεριφορές υγείας τους, απαιτεί προσεκτική και λεπτομερή ανάλυση καθώς οι διαστάσεις και οι παράγοντες αυτού έχουν τόσο θετικές, όσο και αρνητικές Δημόσια Υγεία & Διοίκηση Υπηρεσιών Υγείας Τμήμα Ιατρικής – Πανεπιστήμιο Κρήτης 14 επιπτώσεις στην υγεία. Αυτή η τεκμηρίωση θα δώσει στους κοινωνικούς λειτουργούς σαφή εικόνα και γνώση για το ποιες στρατηγικές αλλά και βασικά στοιχεία παρέμβασης του κοινωνικού κεφαλαίου και της προαγωγή υγείας, αλληλεπιδρούν θετικά ώστε να είναι σε θέση να σχεδιάσουν και να τρέξουν παρεμβάσεις που να μεγιστοποιήσουν το κοινωνικό κεφάλαιο, προάγοντας άμεσα ή έμμεσα την υγεία των κοινοτήτων τους