Αίλιος Αριστείδης: ένας σοφιστής μεταξύ δύο εποχών: δεύτερη σοφιστική και ύστερη αρχαιότητα

Abstract

This doctoral dissertation is about the life, the personality and the work of Aelius Aristides, one of the most prominent representatives of the Second Sophistic and aims at a) the study of the characteristics which integrate the sophist in his time (2nd century A.D.) b) the search for the impact he had on the texts of following scholars, especially in the field of rhetoric and c) the detection of thematics of Late Antiquity which share common features with the life and work of Aelius Aristides. As far as the method followed is concerned, it has been attempted to define the terms Second Sophistic and Late Antiquity in order to determine the temporal limits this dissertation is ranged within. The term Second Sophistic was invented by Philostratus in his work “Lives of Sophists” in order to methodically approach the intellectual phenomenon, with the intention of recording the criteria according to which some individuals should be included in this movement. Taking into consideration the attributes of these people (noble descent, wealth, higher education, roman civil rights etc.), as peak period of the sophistic movement was considered the period intervening the time of Plutarch and Dio of Prusa, who are considered precursor figures of the Second Sophistic and the time of the author of “Lives of Sophists”, Philostratus (mid. 3rd century A.D.). Nevertheless, this time span should not be considered as absolute since there are references of sophists and orators with characteristics similar to those of the people whose biographies are recorded by Philostratus in inscriptions originating from the 3rd century. On the other hand, Late Antiquity is a historical period the time range of which is still an object of deliberation and the scholars do not agree neither on its beginning nor on its end. However, despite any disagreements, the historical period in question is characterized by significant changes in political, economic, social, cultural, and religious level: the main features of these sectors, which had remained intact for centuries in an extended geographical area (mainly around the Mediterranean Sea, without excluding areas such as the Northern Europe, the Near East etc.) are transformed radically, despite the preservation of elements from the “classical past” (e.g. we are led from a pagan to a Christian world and from a universal Roman state to a disintegration into the Byzantine Empire of the Eastern Europe, the “barbaric states” of the West and the areas of the Islamic domination.) Therefore, the limits (geographical and chronological) of the Late Antiquity vary according to the object of study of each researcher.In the case of Aelius Aristides, the delimitation of the term Late Antiquity was achieved using as a criterion the available sources which are the references of subsequent authors of Aelius Aristides and his work. These are divided into two groups: a) those which appear at the time of the sophist (the atticist Phrynichus) and spread to the 6th century A.D. (the philosopher Olympiodorus) and b) those of the Byzantine authors of the 11th-14th cent. (Michail Psellos, Theodorus Metohites etc.). Based on these, the research was limited to the sources of the first category because the impact of the sophist’s work on subsequent scholars is determined, while at the same time, the majority of the researchers of the Late Antiquity identifies the most important transformations which differentiated the character of public and private life in these centuries (especially in the 3rd and 4th cent A.D.)During the authorship of this dissertation, the hereby directions were followed: a) a thorough study of primary sources (texts of ancient Greek and Latin literature, epigraphical and numismatic testimonies) in order to record the characteristics of Aelius Aristides’ personal identity which integrate him in the historic, political, social, cultural and religious reality of his time, but also the features which differentiate him from the rest of the sophists and make him a precursor of evolutions that occurred in the Late Antiquity (mainly in religion). b) the testimonies of subsequent scholars (3rd- 6th cent. A.D.) were collected, so as to clarify the dominating views about Aelius Aristides (his paideia, his rhetorical abilities, his ethos, and work) and also the impact he had upon them. c) Thematics of his work of a diachronic nature were detected (e.g. the conflict between rhetoric and philosophy, the universality of the Roman Empire, the eulogy of the emperor) which had already appeared in previous times but were also developed by authors following Aelius Aristides, in order to determine the contribution of the sophist as a “link in the chain”.Conclusions: a) Aelius Aristides embodies a number of the most characteristic features of the sophist movement. He originates from the geographical area of the greek-speaking East, he is descented from a wealthy family, he owns a significant fortune, he is a member of the upper social class (in his work he defends the ideology of the administrative aristocracy of the cities), he has roman civil rights and receives higher education orientated at the classical past of Hellenism. His achievement in rhetoric makes him one of the most prominent representatives of the Second Sophistic, who in accordance with the practices of the other sophists, gives lectures in cities, sanctuaries, and celebrations while at the same time he develops an intense writing activity.b) The fame for Aelius Aristidis’ educational capacity had as a result him being mentioned in the works of other authors even of his own time. The references are divided into two categories: 1) those mentioning the sophist in a laudatory manner regarding his rhetorical abilities, his fluency in the attic dialect, the impression created by some of his speeches and his higher ethos (Phrynichus, Apsines, Hermogenes, Menander Rhetor, Libanius) and 2) those which declaim against Aelius Aristidis criticizing severely elements of his character and, mainly, the views he expressed against Plato and philosophical life in general in his so-called platonic speeches; the latter accusations have been put forward by the representatives of neoplatonism.c) A number of traits of his personality, though, differentiate him from other representatives of the Second Sophistic: 1) he exalts the noble descent of people and cities but he does not reveal information about his family, being connected mainly with his servants, 2) he spends a significant part of his life in cities of the greek-speaking East (eg. Smyrna) but, at the same time, he frequently retires to villas, distinguishing in his love for nature, 3) he defends the ideology of the administrative aristocracy of the cities but refrains from their two essential activities, the adoption of offices and the evergetism, 4) he includes elements of the roman political ideology in his work but he does not participate actively in the imperial cult and he describes unfavourably his trip to Rome, 5) he illustrates his educational abilities but avoids to communicate his excellent paideia by providing lessons to young men or by founding a school and 6) he has a specific attitude towards religion, forming a close, personal relationship with one deity, Asclepius.d) The characteristics of Aelius Aristidis’ religious identity are the ones that particularly connect him with the Late Antiquity and especially with the two dominant currents of the time, christianity and neoplatonism. Such are: 1) the deification of paideia, 2) the personal connection and communication with the divine element, 3) the monotheistic tendencies, 4) the significance of some holly texts, 5) the symbolic- ritual content of names and invocations, 5) the belief in the existence of prophetic dreams and divine epiphanies, 6) the adoption of ascetic forms of life and 7) the formation of communities with a religious character.e) Finally, it is also worth noting some features of the ‘divine man’ detected in autobiographical information provided by Aelius Aristidis: divine dreams or visions, prophecies, miraculous cures control over the elements of nature etc. This incomplete image of the ‘divine man’ is evolves during the Late Antiquity (a time when religion plays a significant role), both in the case of neoplatonism (e.g. the Pythagoras’ biographies by Porfyrius and Iamblichus, Proclus’ biography by Marinus, works which form the type of the neoplatonic theurgist) and within the Christian religion (the Christian saint, ascetic, monk or bishop).

Η διδακτορική διατριβή ασχολείται με τον βίο, την προσωπικότητα και το έργο του Αίλιου Αριστείδη, ενός από τους επιφανέστερους εκπροσώπους της Δεύτερης Σοφιστικής και στοχεύει: α) στη μελέτη χαρακτηριστικών που εντάσσουν τον σοφιστή στην εποχή του (2ος αι. μ.Χ.), β) στην αναζήτηση της επιρροής που άσκησε αυτός σε κείμενα μεταγενέστερων λογίων, ειδικά στον τομέα της ρητορικής και γ) στην ανεύρεση θεματικών της Ύστερης Αρχαιότητας, οι οποίες παρουσιάζουν ομοιότητα με γνωρίσματα της ζωής και του έργου του Αίλιου Αριστείδη. Ως προς τη μεθοδολογία που ακολουθήθηκε, επιχειρήθηκε να διευκρινιστούν οι όροι Δεύτερη Σοφιστική και Ύστερη Αρχαιότητα, ώστε να προσδιοριστούν τα όρια εντός των οποίων κινείται η διατριβή. Ο όρος Δεύτερη Σοφιστική επινοήθηκε από τον Φιλόστρατο, στο έργο του «Βίοι Σοφιστών», ώστε να προσεγγίσει μεθοδολογικά το πνευματικό φαινόμενο με το οποίο ασχολείται, επιδιώκοντας να διαμορφώσει τα κριτήρια ένταξης κάποιων ατόμων στην εν λόγω κίνηση. Λαμβάνοντας υπόψη τα γνωρίσματα αυτών των προσώπων (ευγενής καταγωγή, πλούτος, ανώτερη παιδεία, ρωμαϊκά πολιτικά δικαιώματα κ.α.), ως περίοδος ακμής της σοφιστικής κίνησης θεωρήθηκε το χρονικό διάστημα από την εποχή του Πλουτάρχου και του Δίωνα Χρυσόστομου, οι οποίοι θεωρούνται προδρομικές μορφές της Δεύτερης Σοφιστικής, ως την εποχή του συγγραφέα των «Βίων Σοφιστών», Φιλόστρατου (μέσα 3ου αι. μ.Χ.). Όμως, αυτό το χρονολογικό όριο δεν πρέπει να λαμβάνεται υπόψη με απόλυτο τρόπο, εφόσον σε επιγραφικές μαρτυρίες, προερχόμενες από ολόκληρο τον 3ο αι. μ.Χ., εντοπίζονται αναφορές σε σοφιστές και ρήτορες με τα χαρακτηριστικά των, βιογραφούμενων από τον Φιλόστρατο, προσώπων. Από την άλλη πλευρά, η Ύστερη Αρχαιότητα είναι μια ιστορική περίοδος που η οριοθέτησή της αποτελεί ως σήμερα αντικείμενο διαπραγμάτευσης και δεν παρατηρείται συμφωνία των μελετητών ούτε ως προς το θέμα της αφετηρίας της ούτε ως προς το τέλος της. Όμως, παρά τις όποιες διαφωνίες, η εν λόγω ιστορική περίοδος χαρακτηρίζεται από σημαντικές αλλαγές σε πολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό, πολιτιστικό και θρησκευτικό επίπεδο: τα κύρια γνωρίσματα των τομέων αυτών, που διατηρούνταν επί αιώνες σ’έναν εκτεταμένο γεωγραφικό χώρο (κυρίως γύρω από τη Μεσόγειο, χωρίς να αποκλείονται και περιοχές, όπως η Βόρεια Ευρώπη, η Εγγύς Ανατολή κ.α.), μετασχηματίζονται ριζικά, παρά την ύπαρξη και στοιχείων που συνεχίζουν το «κλασικό παρελθόν» (π.χ. οδηγούμαστε από τον παγανιστικό στον χριστιανικό κόσμο και από ένα οικουμενικό Ρωμαϊκό κράτος σε μια διάσπασή του στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία της ανατολικής Μεσογείου, στα «βαρβαρικά κράτη» της Δύσης και στις περιοχές επικράτησης του Ισλάμ). Έτσι, ανάλογα με το αντικείμενο μελέτης του κάθε ερευνητή, τα όρια (γεωγραφικά και χρονολογικά) της Ύστερης Αρχαιότητας παρουσιάζουν αυξομειώσεις. Στην περίπτωση του Αίλιου Αριστείδη η οριοθέτηση του όρου Ύστερη Αρχαιότητα πραγματοποιήθηκε με κριτήριο τις διαθέσιμες πηγές, δηλαδή τις αναφορές μεταγενέστερων συγγραφέων στο πρόσωπο και το έργο του Αυτές διακρίνονται σε δύο ομάδες: α) όσες εμφανίζονται από την εποχή του σοφιστή (αττικιστής Φρύνιχος) και φτάνουν ως τον 6ο αι. μ.Χ. (φιλόσοφος Ολυμπιόδωρος) και β) εκείνες που πραγματοποιούνται από βυζαντινούς συγγραφείς του 11ου-14ου αι. (Μιχαήλ Ψελλός, Θεόδωρος Μετοχίτης κ.α.). Βάσει αυτών, η έρευνα περιορίστηκε στις πηγές της πρώτης κατηγορίας, διότι κατά την περίοδο αυτή διαπιστώνεται η επίδραση που άσκησε ο σοφιστής με το έργο σε μεταγενέστερους λογίους, ενώ, παράλληλα, η πλειοψηφία των μελετητών της Ύστερης Αρχαιότητας εντοπίζει σ’αυτούς τους αιώνες (ιδιαίτερα στον 3ο και 4ο αι. μ.Χ.) τους σημαντικότερους μετασχηματισμούς, οι οποίοι διαφοροποίησαν τον χαρακτήρα του δημόσιου και ιδιωτικού βίου. Κατά τη σύνταξη της διατριβής ακολουθήθηκαν, επίσης, οι εξής κατευθύνσεις: α) πραγματοποιήθηκε ενδελεχής μελέτη των πρωτογενών πηγών (κείμενα της αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας, επιγραφικές και νομισματικές μαρτυρίες), ώστε να καταγραφούν τα χαρακτηριστικά της προσωπικής ταυτότητας του Αίλιου Αριστείδη που τον εντάσσουν στην ιστορική, πολιτική, κοινωνική, πνευματική-πολιτιστική, θρησκευτική πραγματικότητα της εποχής του αλλά κι εκείνα τα γνωρίσματα που τον διαφοροποιούν από τους υπόλοιπους σοφιστές και τον καθιστούν προπομπό εξελίξεων της Ύστερης Αρχαιότητας (κυρίως στον θρησκευτικό τομέα). β) Συγκεντρώθηκαν οι μαρτυρίες μεταγενέστερων λογίων (3ος-6ος αι. μ.Χ.), προκειμένου να διαφανούν οι απόψεις που κυριάρχησαν για τον Αίλιο Αριστείδη (την παιδεία, τις ρητορικές ικανότητές του, το ήθος και το έργο του) αλλά και ο βαθμός επίδρασης που άσκησε ο σοφιστής σ’αυτούς. γ) Εντοπίστηκαν θεματικές του έργου του με διαχρονικό χαρακτήρα (π.χ. διαμάχη ρητορικής-φιλοσοφίας, οικουμενικότητα Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, εγκώμιο ηγεμόνα), οι οποίες εμφανίστηκαν μεν σε προγενέστερες εποχές αλλά αναπτύσσονται και σε συγγραφείς που έδρασαν μετά τον Αίλιο Αριστείδη, ώστε να διαπιστωθεί η συμβολή του σοφιστή ως «κρίκου» στην «αλυσίδα» πραγμάτευσής τους. Συμπεράσματα: α) ο Αίλιος Αριστείδης ενσωματώνει αρκετά από τα αντιπροσωπευτικότερα γνωρίσματα της σοφιστικής κίνησης. Προέρχεται από τον γεωγραφικό χώρο της ελληνόφωνης Ανατολής, κατάγεται από εύπορη οικογένεια, κατέχει σημαντική περιουσία, αποτελεί μέλος του ανώτερου κοινωνικού στρώματος (στα έργα του υπερασπίζεται την ιδεολογία της διοικητικής αριστοκρατίας των πόλεων), διαθέτει ρωμαϊκά πολιτικά δικαιώματα και λαμβάνει ανώτερη παιδεία, προσανατολισμένη στο κλασικό παρελθόν του ελληνισμού. Οι επιδόσεις του στον τομέα της ρητορικής τον καθιστούν έναν από τους επιφανέστερους εκπροσώπους της Δεύτερης Σοφιστικής, ο οποίος, εναρμονιζόμενος με τις πρακτικές των υπόλοιπων σοφιστών, παραδίδει διαλέξεις σε πόλεις, ιερά και πανηγύρεις, ενώ αναπτύσσει κι έντονη συγγραφική δραστηριότητα.β) Η φήμη του Αίλιου Αριστείδη για τις παιδευτικές ικανότητές του είχε ως αποτέλεσμα, ήδη από την εποχή του, να εμφανίζονται συχνές μνείες γι’αυτόν σε έργα άλλων συγγραφέων. Αυτές διακρίνονται σε δύο κατηγορίες: 1) όσες αναφέρονται στον σοφιστή με τρόπο επαινετικό για τις ρητορικές ικανότητές του, τον χειρισμό της αττικής γλώσσας, την εντύπωση που προκάλεσαν κάποιοι λόγοι του και το ανώτερο ήθος του (Φρύνιχος, Αψίνης, Ερμογένης, Μένανδρος Ρήτορας, Λιβάνιος κ.α.) και 2) εκείνες που καταφέρονται εναντίον του Αίλιου Αριστείδη, επικρίνοντας δριμύτατα στοιχεία του χαρακτήρα του και κυρίως τις απόψεις που διατύπωσε κατά του Πλάτωνα και του φιλοσοφικού βίου στους λεγόμενους «πλατωνικούς» λόγους του• οι τελευταίες επικρίσεις προέρχονται από τους εκπροσώπους του νεοπλατωνισμού. γ) Μια σειρά από άλλα γνωρίσματα της προσωπικότητας του Αίλιου Αριστείδη τον διαφοροποιούν από τους άλλους εκπροσώπους της Δεύτερης Σοφιστικής: 1) εκθειάζει την ευγενή καταγωγή ατόμων και πόλεων αλλά δεν αποκαλύπτει στοιχεία για την οικογένειά του, συνδεόμενος κυρίως με τους τροφείς του, 2) διάγει σημαντικό μέρος του βίου του σε πόλεις της ελληνόφωνης Ανατολής (π.χ. Σμύρνη) αλλά συγχρόνως αποσύρεται συχνά σε εξοχικές κατοικίες, διακρινόμενος για τις φυσιολατρικές τάσεις του, 3) υπερασπίζεται την ιδεολογία της διοικητικής αριστοκρατίας των πόλεων αλλά απέχει από τις δύο αντιπροσωπευτικότερες ενέργειές τους, την ανάληψη αξιωμάτων και την πράγματοποίηση ευεργεσιών, 4) συμπεριλαμβάνει στα έργα του στοιχεία της ρωμαϊκής πολιτικής ιδεολογίας αλλά δε λαμβάνει ενεργό ρόλο στην αυτοκρατορική λατρεία και περιγράφει με τα μελανότερα χρώματα το ταξίδι του στη Ρώμη, 5) προβάλλει τις παιδευτικές ικανότητές του αλλά αποφεύγει να μεταδώσει την εξαίρετη παιδεία του με την παροχή μαθημάτων στους νέους ή την ίδρυση σχολής και 6) διατηρεί απέναντι στη θρησκεία μια ιδιαίτερη στάση, που συνίσταται στη διαμόρφωση μιας στενής, προσωπικής σχέσης με μια θεότητα, τον Ασκληπιό. δ) Τα χαρακτηριστικά της θρησκευτικής ταυτότητας του Αίλιου Αριστείδη είναι αυτά που τον συνδέουν κυρίως με την Ύστερη Αρχαιότητα και ιδιαίτερα με τα δύο κυρίαρχα ρεύματα της εποχής, τον χριστιανισμό και το νεοπλατωνισμό. Τέτοια είναι: 1) η θεοποίηση της παιδείας, 2) η προσωπική σύνδεση κι επικοινωνία με το θεϊκό στοιχείο, 3) οι μονοθεϊστικές τάσεις, 4) η σημασία που προσδίδεται σε κάποια ιερά κείμενα, 5) το συμβολικό-τελετουργικό περιεχόμενο ονομάτων κι επικλήσεων, 5) η πίστη στην ύπαρξη προφητικών ονείρων και θεϊκών επιφανειών, 6) η εναρμόνιση με ασκητικές μορφές βίου και 7) η διαμόρφωση κοινοτήτων θρησκευτικού χαρακτήρα.ε) Τέλος, αξίζει να σημειωθούν και ορισμένα γνωρίσματα ενός «θείου ανδρός» που εντοπίζονται στις αυτοβιογραφικές πληροφορίες του Αίλιου Αριστείδη: θεϊκά όνειρα ή οράματα, προφητείες, θαυματουργές θεραπείες, έλεγχος των στοιχείων της φύσης κ.α.). Αυτή η ατελής εικόνα του «θείου ανδρός» αναπτύσσεται κατά την Ύστερη Αρχαιότητα (εποχή, κατά την οποία η θρησκεία διαδραματίζει κυρίαρχο ρόλο), τόσο στα πλαίσια του νεοπλατωνισμού (π.χ. έργα, όπως οι βίοι του Πυθαγόρα από τον Πορφύριο και τον Ιάμβλιχο, ο βίος του Πρόκλου από τον Μαρίνο κ.α., που διαμορφώνουν τον τύπο του νεοπλατωνικού θεουργού), όσο κι εντός της χριστιανικής θρησκείας (ο χριστιανός άγιος, ασκητής, μοναχός ή επίσκοπος).