Φιλοσοφική προσέγγιση των απαρχών της μουσικής έκφρασης

Abstract

The main research question of the thesis is the following: how and why did man begin to express himself musically. The investigation is interdisciplinary as data is collected from various scientific fields. The first part of the thesis, entitled 'Music and Adaptation'', deals with the main theories that consider music expression as a result of the mechanisms of evolution. This approach however is directly contrary to the mainstream view that music and art in general have no practical utility nor survival value. The communicative dimension of the theories is emphasized as well as the implicit nature of their communication messages. In contrast, the second part, entitled ''Music and Language'', given the similarities between the two systems, reviews theories within the same paradigmatic framework with the focus on a precursor form of music and language, a protolanguage with musical features in use with a communicative content that is explicit and fulfills greater communicative needs. A fruitful research field where we can hear echoes of the theories discussed in the first two parts of this thesis is the ancient Greek culture, an eminently musical culture. We can draw many conclusions after analyzing the musical nature of ancient Greek language, as the language of myth. Music as an autonomous system, separate from the language, is detected in the period in which the cognitive prerequisites for the emergence of music are fulfilled. Furthermore, it is argued that the birth of the autonomous system of music occurs under special conditions of the consciousness, known in the literature as altered states of consciousness, and especially during the rituals that are shamanistic in a broad sense. The ancient Greek culture gives us a plethora of examples which reveal the close connection of altered states of consciousness and shamanism with music. This connection is examined thoroughly in the third part. In the light of this we can approach and interpret other contentious issues such as the relationship between Orphic and Dionysian ritual, even the formation of the spiritual conditions necessary for the birth of philosophy in Greece. In sum, the thesis is based on the assumption that initially music serves only the purpose of communication in pre-lingual and then in proto-lingual stage. As a fully autonomous activity it developed in a final stage in which new spiritual content is acquired. However, its first characteristics still hold an important role in its operation.

Το βασικό ερευνητικό ερώτημα της διατριβής είναι το εξής: πώς και γιατί ο άνθρωπος άρχισε να εκφράζεται μουσικά. Η διερεύνησή του είναι διεπιστημονική καθώς συλλέγονται δεδομένα από διάφορα επιστημονικά πεδία. Κοινό σημείο αναφοράς των σύγχρονων προσεγγίσεων είναι η εξέλιξη και οι μηχανισμοί της προσαρμογής. Στο Α΄ μέρος που τιτλοφορείται ''Μουσική και Προσαρμογή'' εξετάζονται οι κυριότερες θεωρίες που εκλαμβάνουν τη μουσική έκφραση ως αποτέλεσμα των διαδικασιών της εξέλιξης ενώ παράλληλα επισημαίνονται οι αδυναμίες τους. Ο προσανατολισμός αυτός όμως έρχεται σε ευθεία αντίθεση με τη συνήθη προβεβλημένη άποψη ότι η μουσική και η τέχνη γενικά δεν έχουν καμία πρακτική χρησιμότητα ή επιβιωτική αξία. Σχετικά με τις προτεινόμενες θεωρίες υπογραμμίζεται η επικοινωνιακή τους διάσταση και αναδεικνύεται ο υπόρρητος χαρακτήρας των επικοινωνιακών τους μηνυμάτων. Αντιθέτως στο Β΄ μέρος ''Μουσική και Γλώσσα'', λαμβάνοντας υπόψη τις ομοιότητες ανάμεσα στα δύο συστήματα, της μουσικής και της γλώσσας, προβάλλεται σε διάφορες εκδοχές μέσα στο ίδιο παραδειγματικό πλαίσιο η υπόθεση μιας προδρομικής μορφής πρωτογλώσσας με μουσικά χαρακτηριστικά, κατά τη χρήση της οποίας το επικοινωνιακό περιεχόμενο είναι ρητό και καλύπτει πολύ περισσότερες επικοινωνιακές ανάγκες. Ένα πρόσφορο πεδίο έρευνας όπου έχουμε τη δυνατότητα να αναζητήσουμε απηχήσεις των θεωριών που αναλύονται στα δύο πρώτα μέρη της διατριβής είναι ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός, ένας κατεξοχήν μουσικός πολιτισμός. Πολλά συμπεράσματα βγάζουμε αναλύοντας τη μουσική φύση της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, όπως και τη γλώσσα του μύθου. Το κομβικό σημείο όμως κατά το οποίο η μουσική ως σύστημα αυτονομείται από το σύστημα της γλώσσας εντοπίζεται στην περίοδο όπου εκπληρώνονται οι γνωσιακές προϋποθέσεις για την εμφάνιση της μουσικής. Επιπλέον, υποστηρίζεται ότι η γέννηση του αυτόνομου συστήματος της μουσικής συντελείται κάτω από ιδιαίτερες συνειδησιακές καταστάσεις, γνωστές στη διεθνή βιβλιογραφία ως διαφοροποιημένες καταστάσεις συνείδησης (altered states of consciousness) και κυρίως κατά τη διάρκεια των τελετουργιών που συνηθίζεται να αποκαλούνται σαμανιστικές υπό την ευρεία έννοια. Ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός μας δίνει πληθώρα παραδειγμάτων όπου ανιχνεύεται η στενή σχέση των διαφοροποιημένων καταστάσεων συνείδησης και του σαμανισμού με τη μουσική τα οποία εξετάζονται διεξοδικά στο Γ΄ μέρος. Υπό αυτό το πρίσμα μπορούμε να προσεγγίσουμε και να ερμηνεύσουμε κι άλλα επίμαχα ζητήματα όπως τη σχέση μεταξύ ορφικής και διονυσιακής τελετουργίας, ακόμη και τη διαμόρφωση των πνευματικών προϋποθέσεων για τη γέννηση της φιλοσοφίας στην Ελλάδα. Επιγραμματικά, η διατριβή στηρίζεται στην υπόθεση ότι στις απαρχές η μουσική υπηρετεί αποκλειστικά επικοινωνιακούς σκοπούς, αρχικά σε προγλωσσικό και έπειτα σε πρωτογλωσσικό στάδιο. Ως πλήρως αυτόνομη δραστηριότητα αναπτύσσεται σε τελικό στάδιο κατά το οποίο αποκτά νέο πνευματικό περιεχόμενο. Tα πρώτα ωστόσο χαρακτηριστικά της εξακολουθούν να κατέχουν σημαντικό ρόλο στη λειτουργία της.