Η συμβολή του Νικολάου Μυρεψού στην προώθηση και την τεκμηρίωση της βοτανολογίας και της φαρμακευτικής κατά την ύστερη βυζαντινή εποχή

Abstract

Nikolaos Myrepsos lived in the 13th century. The surname "Myrepsos" means the fragrance maker and attributed probably due to his specialty. He wrote in Greek the richest pharmaceutical collection of the late Byzantine era, consisting of 2667 recipes, conventionally known as "Dynameron". The work is probably written a few years after the mid-13th century. The collection is divided into 24 sections, the “Elements", as he calls them. The section of each chapter and each recipe starts with the corresponding letter of the Greek alphabet. Each recipe includes ingredients which compose it, disease-fighting, dosage and directions of using the drug. His work influenced the Western European Pharmacopoeia for three centuries, becoming a reference for physicians, pharmacists and other sciences . The Dynameron was saved in seven manuscripts. As for the content, it was influenced by the Antidotarium (magnus) of Nicholas and it was based on older Greek, Latin and Arabic pharmaceutical textbooks and collections. It references preparations from more than 290 plants and herbs widespread in Byzantine territory. It indicates full range of ailments, including diseases whose diagnosis was difficult at the time, such as diabetes and cancer. The Dynameron is a valuable source for the study of diseases, pathology, botany and herbal medicine in the pharmacopoeia. The first translation into Latin, was publishsed in 1549 in Basel by Leonhart Fuchs, but still remains unpublished in the Greek language.

Ο Νικόλαος Μυρεψός έζησε κατά τον 13ο αιώνα, πιθανότατα στη Νίκαια της Βιθυνίας, στη δυτική Μικρά Ασία. Το επώνυμο «Μυρεψός» σημαίνει μυροποιός. Δόθηκε πιθανότατα στο Νικόλαο εξαιτίας της ειδικότητάς του και έχει επικρατήσει να σχετίζεται αποκλειστικά με το πρόσωπό του.Έγραψε μια συλλογή φαρμακευτικών συνταγών που συμβατικά μας είναι γνωστό ως Δυναμερόν. Το έργο μολονότι δεν είναι βέβαιο πότε ακριβώς γράφτηκε, θεωρείται όμως πιθανό, αυτό να συνέβη λίγο μετά τα μέσα του 13ου αι. Περιέχει 2.667 συνταγές αν και ο αριθμός τους δεν είναι απόλυτος. Η συλλογή κατατάσσει σε 24 «Στοιχεῖα», δηλαδή σε 24 ενότητες, τις φαρμακευτικές συνταγές με βάση, πάντα, τα γράμματα του ελληνικού αλφάβητου, απ’ το οποίο ξεκινά ο τίτλος της συνταγής. Η κάθε συνταγή περιλαμβάνει επίσης, τόσο την ασθένεια που καταπολεμά όσο και τα συστατικά τα οποία την συνθέτουν καθώς και τη δοσολογία συμπεριλαμβανομένων των οδηγιών χρήσης της. Tο έργο είναι γραμμένο στα ελληνικά, με πληθώρα φαρμακευτικών συνταγών και ενδείξεων, και παρέμενε μέχρι την ανά χείρας διατριβή αδημοσίευτο. Είναι δε το πλουσιότερο συνταγολόγιο της ύστερης Βυζαντινής εποχής και επηρέασε την δυτικοευρωπαϊκή φαρμακοποιία επί τρεις αιώνες. Τούτο τεκμαίρεται κι απ’ το γεγονός, ότι το Δυναμερόν του Νικολάου Μυρεψού στη λατινική μετάφρασή του, αποτέλεσε σημείο αναφοράς και εγχειρίδιο τόσο για τους φαρμακοποιούς, όσο και για τους επιστήμονες άλλων ειδικοτήτων στη Δύση, αποτελώντας οδηγό για τη σύνταξη επίσημων Εγχειριδίων Φαρμακοποιίας ανά την Ευρώπη.Διασώθηκε σε μόλις 7 χειρόγραφους κώδικες: στους grec2237, grec2238, grec2243 της Eθνικής Βιβλιοθήκης του Παρισιού, στον Barocci171 της Οξφόρδης, στον ΕΒΕ1478 της Αθήνας, στον E192 της Μεγίστης Λαύρας και στο Revilla83 του Εσκοριάλ. Ως προς το περιεχόμενό του, επηρεάστηκε τόσο από το Antidotarius “magnus” sive Universalis του Σαλέρνου, όσο και από τους έλληνες γιατρούς Αίλιο Προμώτο, Γαληνό, Αέτιο Αμιδινό κ.α. Στο «Δυναμερὸν» εμφανίζονται νέες μορφές σκευασιών, όπως: κηρωτά, ξηρία, εδρικές σκευασίες και νέα βότανα και φυτά, όπως: το μυροβάλανο, το κάχριον, η κουρκούμη, το πιπέρι melegueta κ.α. Το πλήθος των παθήσεων, είναι μεγάλο και αγγίζει όλο το εύρος της ιατρικής επιστήμης, με πληθώρα αναφορών στο αναπνευστικό, το καρδιαγγειακό, το πεπτικό, ενώ δεν παραλείπει αναφορές σε κακοήθειες. Αντιμετωπίζει την ελονοσία, καθώς διαχωρίζει τον πυρετό σε τεταρταίο, ἡμιτριταίο, τριταίο, καθημερινό, ἀμφημερινό, ἁπλό, διπλό, καυσώδη, χρόνιο, περιοδικό, παρέχει οδηγίες αντιμετώπισης του πόνου των ὀφθαλμῶν και των ὀδόντων, αναφέρει την ὑδρωπικία και τον διαβήτη, παθήσεις ρευματολογικές ενώ κάνει και μνεία στην παραλυσία και την αιμορραγία. Σημειώνει τα αρθριτικά, τις αιμορροΐδες, τη μελαγχολία, την αποπληξία, την επιληψία, την ποδάγρα, την ελεφαντίαση, την καχεξία, την ατροφία, τη λύσσα, τη λιποθυμία, την αναισθησία, τον τρόμο, την κατάθλιψη, το κώμα. Στο Δυναμερόν, καταγράφονται φυτά και βότανα, πολύ διαδεδομένα στη Βυζαντινή επικράτεια, αλλά και άλλα ανατολικής προέλευσης, μολονότι στη μετάφραση ή την ερμηνεία τους παρατηρούνται αρκετά λάθη. Η πρώτη μετάφραση του Δυναμεροῦ στα λατινικά κυκλοφόρησε το 1549 στη Βασιλεία (Basel) από τον ιατρό και φαρμακολόγο Λεονάρδο Φουξ (Leonhart Fuchs). Το έργο του Φουξ επανεκδιδόταν επανειλημμένα μέχρι και τα μέσα του 17ου αι.