Το Βυζάντιο από τον 19ο στον 21ο αιώνα: μουσειακή και μνημειακή διαχείριση

Abstract

This dissertation represents an original method of approaching the Byzantine heritage and its management. For the first time, the ideological treatment of Byzantium over the course of centuries extending from the Fall of Constantinople to the present is collected in a full-length, documented study, in conjunction with the diverse forms of managing it, specifically through monuments, museums, and exhibitions related to Byzantine culture over the past two centuries. From this standpoint, the dissertation covers a gap in the bibliography. Its aim is to demonstrate the supra-spatial and supra-temporal importance of “misunderstood” Byzantium through a research- and interpretation-based approach to practices connected with its museum and monumental management as well as individual ideologies linked with these practices. Interest in Byzantine culture both internationally and in Greece, variable over time, is analyzed and studied, with the result that it is finally restored within the global context. Museological and management parameters for the Byzantine heritage and its material remains are also investigated thoroughly, in combination with specific conjunctures of politics, events, people, and decisions that influenced in practice its ideologically turbulent promotion. The first part, divided into four sections, concerns the study and analysis of the theoretical approach to Byzantium as well as the ideological and practical management of its material evidence internationally and in Greece. Specifically, it addresses elements of the historical course of the Byzantine Empire, the ideologies and inspiration in each sector and place which these created over the course of centuries, and their survival in contemporary theoretical and practical management. In particular, museum-museological practice is analyzed by examining the organization of periodic exhibitions and the creation of Byzantine museums and other significant collections for managing the Byzantine heritage in Greece, Europe, and America. Within this context, more than 90 temporary Byzantium-themed exhibitions held throughout the world from 1859 to 2013 are investigated in the light of particular selection criteria, employing a comparable museological, museographic and political-ideological analysis.In the second part, which has two large sections, the practical management of the Byzantine material evidence is explored in detail through the selection of two important example cases of study: the Museum of Byzantine Culture in Thessaloniki and the Administrative unit of Byzantine Antiquities on Corfu. Analysis covers the different historical backgrounds of the two places, their different administrative status vis-à-vis the Archaeological Service, and related parameters through whose contribution each developed practices for monumental and museum promotion and management of Byzantium in the 20th century, with a focus on the abundant and decisive activity over the last twenty years. The study concludes with a synthetic afterword combining the theoretical and practical management of Byzantium and their ideological attribution.

H διατριβή αποτελεί ένα πρωτότυπο τρόπο προσέγγισης της βυζαντινής κληρονομιάς και της διαχείρισής της. Για πρώτη φορά συγκεντρώνεται σε μία αυτούσια και τεκμηριωμένη μελέτη η ιδεολογική αντιμετώπιση του Βυζαντίου στην πορεία των αιώνων από την Άλωση μέχρι τις μέρες μας και μάλιστα σε συνδυασμό με την ποικιλότροπη διαχείρισή της, ειδικότερα μέσω των μνημείων, των μουσείων και των σχετικών με τον βυζαντινό πολιτισμό εκθέσεων, τους τελευταίους δύο αιώνες, καλύπτοντας από την άποψη αυτή ένα βιβλιογραφικό κενό.Στόχος της είναι να αποδείξει, την υπερτοπική και υπερχρονική σημασία του «παρεξηγημένου» Βυζαντίου, μέσα από την ερευνητική αλλά και ερμηνευτική προσέγγιση των πρακτικών, που συνδέθηκαν με την μουσειακή και μνημειακή του διαχείριση καθώς και την εκάστοτε συνδεδεμένη με αυτές ιδεολογία. Αναλύεται και μελετάται το κυμαινόμενο μέσα στο χρόνο ενδιαφέρον για το βυζαντινό πολιτισμό τόσο σε διεθνές όσο και ελληνικό επίπεδο, που είχε ως αποτέλεσμα την τελική αποκατάσταση του στο παγκόσμιο στερέωμα. Ερευνώνται επίσης διεξοδικά οι μουσειολογικές και διαχειριστικές παράμετροι της βυζαντινής κληρονομιάς και των τεκμηρίων της, σε συνδυασμό με τις εκάστοτε συγκυρίες πολιτικής, γεγονότων, ανθρώπων και αποφάσεων, που επηρέασαν την πολυκύμαντη ιδεολογικά ανάδειξη του στην πράξη. Το πρώτο μέρος, σε τέσσερεις ενότητες, αφορά στην μελέτη και ανάλυση της θεωρητικής προσέγγισης του Βυζαντίου καθώς και της ιδεολογικής και πρακτικής διαχείρισης των τεκμηρίων του στον διεθνή και τον ελληνικό χώρο. Ειδικότερα, πραγματεύεται τα στοιχεία της ιστορικής πορείας που διένυσε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία, τις ιδεολογίες και την έμπνευση σε κάθε τομέα και χώρο, που αυτά δημιούργησαν στην πορεία των αιώνων και την επιβίωση τους στη σύγχρονη θεωρητική και πρακτική διαχείριση. Ιδιαίτερα αναλύεται η μουσειακή-μουσειολογική πρακτική μέσω της οργάνωσης των περιοδικών εκθέσεων ή μέσω ίδρυσης και συγκρότησης βυζαντινών μουσείων ή άλλων σημαντικών συλλογών διαχείρισης της βυζαντινής κληρονομιάς σε Ελλάδα, Ευρώπη και Αμερική. Στο πλαίσιο αυτό ερευνώνται με ανάλογη μουσειολογική, μουσειογραφική αλλά και πολιτικο-ιδεολογική ανάλυση 90 και πλέον περιοδικές εκθέσεις ανά τον κόσμο με θέμα το Βυζάντιο, από το 1859 έως το 2013 κάτω από ένα πρίσμα ειδικών κριτηρίων επιλογής. Στο δεύτερο μέρος, σε δύο μεγάλες ενότητες, ερευνάται διεξοδικά η έμπρακτη διαχείριση των τεκμηρίων του Βυζαντίου με την επιλογή δύο σημαντικών περιπτώσεων-παραδειγμάτων μελέτης, όπως είναι το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης και η Υπηρεσιακή μονάδα των Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Κέρκυρας. Αναλύεται το διαφορετικό ιστορικό υπόβαθρο των δύο τόπων, η διαφορετική διοικητική τους υπόσταση αναφορικά με την Αρχαιολογική Υπηρεσία καθώς και οι συγγενείς παράμετροι με τη συμβολή των οποίων ο καθένας ανέπτυξε πρακτικές μνημειακής και μουσειακής ανάδειξης και διαχείρισης του Βυζαντίου κατά τον 20ο αιώνα, με επίκεντρο την πλούσια και καταλυτική δραστηριότητα των τελευταίων είκοσι χρόνων. Η μελέτη ολοκληρώνεται με τον συνδυασμό της θεωρητικής αλλά και της πρακτικής διαχείρισης του Βυζαντίου και την ιδεολογική απόδοσή του σε έναν συνθετικό συμπερασματικό επίλογο.