L’image de la Grèce moderne proposée aux voyageurs français dans les Guides-Joanne et les Guides Bleus (1861-1959)

Abstract

Η παρούσα έρευνα εστιάζει στην εικόνα της σύγχρονης Ελλάδας, από την αρχή του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα έως τα μέσα του 20ου, έτσι όπως αυτή απορρέει από τους ταξιδιωτικούς Οδηγούς της σειράς Guides-Joanne και Guides Bleus του γαλλικού εκδοτικού οίκου Hachette. Οι παλαιοί ταξιδιωτικοί Οδηγοί θεωρούνται σήμερα από τους ερευνητές, όλο και περισσότερο, ως πολύτιμη και έγκυρη πηγή πληροφοριών για το παρελθόν της χώρας που περιγράφουν. Η εικόνα της σύγχρονης Ελλάδας που μεταφέρουν οι Οδηγοί του εκδοτικού οίκου Hachette είναι πλούσια, ποικίλη και η εργασία μας απορρίπτει τα επιχειρήματα για Οδηγούς αποκλειστικά «αρχαιολογικούς». Οι διαδοχικές εκδόσεις των Οδηγών (συνολικά μελετήσαμε 26 εκδόσεις και επικαιροποιημένες εκδόσεις) παρουσιάζουν μια εικόνα της Ελλάδας που μεταβάλλεται με το χρόνο. Η εργασία αποτελείται από τέσσερα μέρη. Στο πρώτο μέρος παρουσιάζεται η εικόνα της Αθήνας ως νέας πρωτεύουσας του νεοσύστατου Ελληνικού κράτους και η εξέλιξή της από ένα ασήμαντο κατεστραμμένο μέρος σε μία ευρωπαϊκού χαρακτήρα μεγαλούπολη. Το δεύτερο μέρος μελετά την εικόνα της ελληνικής υπαίθρου, η εξέλιξη της οποίας αποτυπώνεται κυρίως μέσω της περιγραφής της ανάπτυξης των υποδομών (δρόμοι, καταλύματα, σιδηρόδρομος, μέσα μεταφοράς) που διευκολύνουν τις μετακινήσεις των ταξιδιωτών. Το τρίτο μέρος καταγράφει την εικόνα της καθημερινότητας και των συνηθειών των κατοίκων της χώρας όπως και τη συμπεριφορά και τη στάση τους απέναντι στους ξένους, έτσι πως τα παρουσιάζουν οι διαδοχικές εκδόσεις του Οδηγού. To τέταρτο μέρος εστιάζει στη διαδοχική αλλαγή στάσης και προσέγγισης της χώρας και των εξελίξεων σε αυτήν από πλευράς των συντακτών των διαδοχικών εκδόσεων, γεγονός που αποτυπώνεται στις διαφορετικές εικόνες της χώρας που συναντάμε τελικά στους Οδηγούς μέσα στο χρόνο. Η εικόνα της χώρας και των κατοίκων της, και οι μεταβολές της, απορρέουν πρωτίστως από τις αμέτρητες, πότε καθησυχαστικές, ενθαρρυντικές και παρακινητικές, και άλλες φορές προειδοποιητικές, αγχωτικές ή και αποθαρρυντικές συμβουλές των συντακτών των Οδηγών προς τους ταξιδιώτες. Όπως αποδεικνύει η έρευνα, οι διαδοχικές μεταβολές της εικόνας είναι αποτέλεσμα διάφορων παραγόντων και επιρροών: της προσωπικότητας και της ιδιότητας των συντακτών και των συνεργατών τους, των πηγών πληροφόρησης που χρησιμοποίησαν, του αναγνωστικού κοινού στο οποίο απευθύνεται ο Οδηγός, της γενικής πολιτικής συγκυρίας, της τοπικής πολιτικής συγκυρίας, των σχέσεων ανάμεσα στις δύο χώρες, της κυρίαρχης εικόνας του χώρου που περιγράφεται, έτσι όπως επικρατεί στο εθνικό υποσυνείδητο των Γάλλων και της εξέλιξής της μέσα στο χρόνο, των στερεότυπων που ο Οδηγός έρχεται άλλοτε να επιβεβαιώσει και άλλοτε να αναιρέσει. Η πληθώρα πληροφοριών που μεταφέρουν οι ταξιδιωτικοί Οδηγοί καθιστά εξαιρετικά πολύτιμη και πλούσια αυτή την ιστορική πηγή. Είναι πρώτη φορά που αυτή η πηγή αξιοποιείται για τη μελέτη του Ελλαδικού χώρου της δεδομένης χρονικής περιόδου.

Le présent travail étudie l’image de la Grèce moderne, depuis le début de la 2e moitié du 19e siècle jusqu’à la fin de la 1ère moitié du 20e siècle, telle qu’elle ressort des guides de voyage de la collection Guides-Joanne devenus Guides Bleus et publiés par la maison d’édition Hachette. Aujourd’hui, les guides de voyage anciens sont considérés de plus en plus par les chercheurs comme une source d’informations précieuse et sûre sur le passé du pays dont ils traitent. L’image de la Grèce moderne que nous présentent les guides de voyage publiés chez Hachette est riche et particulièrement variée et notre présente étude rejette les arguments qui voulaient ces guides exclusivement « archéologiques ». Les éditions successives de ces guides (nous en avons étudié au total 26 éditions et rééditions mises à jour) donnent une image de la Grèce qui évolue dans le temps. La thèse comprend quatre parties. La première partie présente la ville d’Athènes, capitale de l’État grec nouvellement fondé, dont on suit, à travers les descriptions des guides, la métamorphose de village insignifiant et totalement en ruines en capitale à caractère européen. La deuxième partie traite de l’image de la campagne grecque dont les transformations sont soulignées par la description détaillée du développement de l’infrastructure (routes, hébergements, voie ferrée, moyens de transport) qui facilite les déplacements des voyageurs. La troisième partie relate le quotidien, les habitudes, mœurs et coutumes des habitants du pays, de même qu’elle se penche sur leur attitude et leur approche des visiteurs étrangers, et cela à travers les éditions successives des guides. La quatrième partie s’intéresse aux changements du regard des auteurs successifs des guides sur la Grèce et ses mutations. Changements de regard qui sont à l’origine d’images du pays parfois dissemblables d’une édition à l’autre. Ce sont principalement les innombrables conseils dont pullulent les guides, conseils tantôt favorables, rassurants, encourageants et même incitatifs, tantôt défavorables, revêtant la forme d’avertissements, de mises en garde sinon de dissuasion, à l’adresse des voyageurs, qui contribuent à la formation de l’image du pays et de ses habitants. Mais, cette image, telle qu’elle apparaît dans les éditions successives des guides, est fondée à chaque fois, comme il ressort de notre recherche, sur d’autres facteurs et influences multiples : la personnalité et la spécialité des auteurs et de leurs informateurs, leurs sources d’information, le public auquel s’adresse le guide, la situation politique générale, la situation politique en Grèce, les relations entre la Grèce et la France, l’image de la Grèce qui circule en France. Et c’est cette image stéréotypée et ancrée en France dans le subconscient des Français que les éditions successives du guide viennent à tour de rôle confirmer ou réfuter. La multitude d’informations contenues dans les guides de voyage anciens en fait une source historique particulièrement précieuse. C’est la première fois que cette source est exploitée pour étudier l’espace grec à l’époque donnée.