Πορτρέτα κοσμικών δωρητών στην εντοίχια ζωγραφική του Αγίου Όρους (14ος-αρχές 16ου αιώνα): η ιστορική και η ιδεολογική διάσταση της εικονογραφίας του ορθόδοξου ηγεμόνα στο αθωνικό περιβάλλον

Abstract

In the medieval world of Eastern Christianity, the donor who committed himself to the obligation of financially supporting the erection or renovation of a church, known from historical sources as ktetor, expressed his intention to respond to his main metaphysical worries, the absolution of sins and the ensuring of soul deliverance in the afterlife. By displaying his religious sentiment through the construction of the “house of God”, also taking care of the painting decoration, equipment and proper function of the holy establishment, the secular donor-founder or renovator, a ruler or high state official by principle, put his personal ideology into practice; an ideology which was intimately woven with the system of values he was expected to adapt by the social and political position he held in the secular hierarchy. Naturally, his offer was rewarded with a series of privileges of either moral or spiritual character, among which the right to portray himself in the church he had founded or renovated. The subject of the present thesis is the study of the portraits of secular donors in the mural painting of the monasteries of Mount Athos, those which are still preserved or are evidenced to have been depicted, and date from the first decades of the 14th to the beginning of the 16th century. The research is mainly focused on the ideological background of portrait iconography, as this has taken shape in the context of constantly changing historical conditions. In particular, an attempt is made to specify the ideological motives that instigated the orthodox ruler of the Byzantine and later the Ottoman period, to pursue the pictorial representation of himself in the Athonite environment, on the criterion of analytical interpretation of the iconographic structure of the donor portraiture. Fresco portraits of Serbian rulers, who occasionally perpetuate their contribution by depicting themselves next to Byzantine emperors, as well as portraits of Wallachian and Moldavian voivodes and officials, constitute the main research material. This is enriched by a comparative examination of the published portraits of secular donors, which are directly related to the region of Mount Athos, they are placed within the chronological context set by my thesis, and encountered in portable icons and deeds of gifts. Aiming at a more accurate documentation of the conclusions, this research is completed with an overview of the rest of the representations of secular donors in the Athonite mural painting of the 16th century, which I have already studied in the past. Thus, fresco portraits become a safe starting point for a more comprehensive approach of the secular donor portrait in the art of Mount Athos, given that many Athonite icons and documents remain unpublished. It is concluded therefore, that there are two fundamental conduits through which the interest for engaging in donor activity in Mount Athos is channelled, further sustaining the creation of mural portrait: the relation of the depicted person and his state to Byzantium, as far as the orthodox ruler of the Middle Ages is concerned; or, the relation of the depicted person and his state to the Ecumenical Patriarchate, in the case of the orthodox ruler of the Ottoman period. Moreover, it is made clear that the donor portrait based on the triptych: eternal salvation, divine protection, self-promotion, supplements historical knowledge, including valuable data of material and spiritual culture.

Στον μεσαιωνικό κόσμο του Ανατολικού Χριστιανισμού, ο δωρητής που αναλάμβανε την οικονομική στήριξη της ανέγερσης ή ανακαίνισης ναού, γνωστός από τις ιστορικές πηγές ως κτήτορας, εξέφραζε την πρόθεσή του να ανταποκριθεί στις πιο βασικές μεταφυσικές του ανησυχίες, την άφεση των αμαρτιών και την εξασφάλιση της σωτηρίας της ψυχής μετά το θάνατο. Εκδηλώνοντας το θρησκευτικό του αίσθημα με την οικοδόμηση του «οίκου του Θεού», συνοδευόμενη από τη φροντίδα για τη ζωγραφική διακόσμηση, τον εξοπλισμό και την κανονική λειτουργία του ιερού καθιδρύματος, ο κοσμικός δωρητής-ιδρυτής ή ανακαινιστής ναού, κατά κανόνα ηγεμόνας ή υψηλός αξιωματούχος, υλοποιούσε την προσωπική του ιδεολογία, άμεσα συνυφασμένη με το σύστημα αξιών που του επέτρεπε να υιοθετήσει η κοινωνική και πολιτική θέση που κατείχε στην κοσμική ιεραρχία. Η προσφορά του ανταμειβόταν, φυσικά, με μια σειρά προνομίων ηθικού και πνευματικού χαρακτήρα, μεταξύ των οποίων και το δικαίωμα απεικόνισης του πορτρέτου του στο ναό που ίδρυσε ή ανακαίνισε. Αντικείμενο της παρούσας διατριβής αποτελεί η μελέτη των πορτρέτων κοσμικών δωρητών στην εντοίχια ζωγραφική των μονών του Αγίου Όρους, όσων σώζονται ακόμη ή μαρτυρείται ότι εικονίζονταν και χρονολογούνται από τις πρώτες δεκαετίες του 14ου έως τις αρχές του 16ου αιώνα. Η έρευνα εστιάζει κυρίως στο ιδεολογικό υπόβαθρο της εικονογραφίας των πορτρέτων, όπως αυτό διαμορφώθηκε μέσα στο πλαίσιο διαρκώς μεταβαλλόμενων ιστορικών συνθηκών. Συγκεκριμένα, γίνεται προσπάθεια –με γνώμονα την αναλυτική ερμηνεία της εικονογραφικής δομής των κτητορικών παραστάσεων– να προσδιοριστούν τα ιδεολογικά κίνητρα που παρότρυναν τον ορθόδοξο ηγεμόνα της βυζαντινής και, αργότερα, της οθωμανικής περιόδου να επιδιώξει την εικαστική προσωπογραφική του προβολή στο αθωνικό περιβάλλον. Τοιχογραφημένα πορτρέτα Σέρβων ηγεμόνων, που ενίοτε διαιωνίζουν τη συμβολή τους εικονιζόμενοι δίπλα σε Βυζαντινούς αυτοκράτορες, όπως επίσης πορτρέτα βοεβοδών και αξιωματούχων της Βλαχίας και της Μολδαβίας συνθέτουν το βασικό ερευνητικό υλικό. Αυτό εμπλουτίζεται από τη συγκριτική εξέταση δημοσιευμένων πορτρέτων κοσμικών δωρητών, όσων συνδέονται άμεσα με το χώρο του Αγίου Όρους, τοποθετούνται εντός των χρονικών ορίων που θέτει η εργασία μας και τα συναντούμε σε φορητές λατρευτικές εικόνες και σε δωρητήρια έγγραφα. Η έρευνα ολοκληρώνεται με τη θεώρηση των υπόλοιπων παραστάσεων κοσμικών δωρητών της αθωνικής εντοίχιας ζωγραφικής του 16ου αιώνα, τις οποίες έχω ήδη μελετήσει στο παρελθόν, με σκοπό την ακριβέστερη τεκμηρίωση των συμπερασμάτων. Έτσι, οι τοιχογραφημένες παραστάσεις γίνονται το ασφαλές εφαλτήριο για μια πιο εμπεριστατωμένη προσέγγιση του πορτρέτου κοσμικού δωρητή στην τέχνη του Αγίου Όρους, δεδομένου ότι πολλές αγιορειτικές εικόνες και έγγραφα παραμένουν αδημοσίευτα. Συμπεραίνεται ότι δύο είναι οι θεμελιώδεις δίαυλοι μέσω των οποίων διοχετεύεται το ενδιαφέρον για ανάληψη κτητορικής δραστηριότητας στο Άγιον Όρος, που δικαιολογεί άλλωστε και τη δημιουργία του εντοίχιου πορτρέτου: η σχέση του εικονιζόμενου και του κράτους του με το Βυζάντιο, αν πρόκειται για ορθόδοξο ηγεμόνα του Μεσαίωνα, ή η σχέση του εικονιζόμενου και του κράτους του με το Οικουμενικό Πατριαρχείο, αν πρόκειται για ορθόδοξο ηγεμόνα της οθωμανικής περιόδου. Επιπλέον, γίνεται σαφές ότι το κτητορικό πορτρέτο, βασιζόμενο στο τρίπτυχο: αιώνια σωτηρία, θεϊκή προστασία, προσωπική προβολή, συμπληρώνει την ιστορική γνώση, περιέχοντας πολύτιμα δεδομένα υλικού και πνευματικού πολιτισμού.