Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (1944): ένας τύπος επαναστατικής εξουσίας: πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές παράμετροι

Abstract

2.This study examines the economic, social and political background of a new form of government – the National Committee of National Liberation (Politiki Epitropi Ethnikis Apeleftherosis – PEEA) – founded into the occupied by the Axis powers Greece. As indicated in the title of the thesis, it is a historical study of the economic, social and political terms which made not only possible but necessary the formation and function of a central political organ into the territory of the liberated zone known as Free Greece (Eleftheri Ellada). The research shows the decisive importance of the gradual formation and unification of that liberated zone on the formation of PEEA as a necessary form of administration and control, therefore as a form of governmental power. The main question of the research looks for the factors that favored the creation of PEEA. Our methodological choices intend to find answers not only in the ground of political history, i.e. in the intentions and actions of the political subjects, but to take account of the economic terms and prerequisites of the whole process and of the social availability as well. In methodological terms, this is a social history study which attempts to comprehend and interpret the economic and social functions on which collective perceptions and actions are based. The methodology of social history is combined with that of political history and with elements of economic history. The originality of this study lies in its attempt to interpret the history of the Greek Resistance of the late period 1943-1944, and its two basic pillars, Free Greece and PEEA, not only in political but also in economic and social terms. As a conclusion, the importance of the economic dimension is highlighted, due to the importance of the agricultural production on the massification of the armed Resistance that resulted in the formation of Free Greece. This territory was relatively self-sufficient and its production was able to sustain the army of ELAS (Greek People’s Liberation Army) and the quasi state apparatus of PEEA, as it was transformed from the local organizations of EAM (National Liberation Front). The function of this autonomous economic territory, the transactions within this territory and the occupied zone, the economic control exerted by ELAS and PEEA, the needs for exchanges of any kind, personal and collective, through committees and cooperatives, all these procedures led to the formation of an economic and social network, that of EAM, within the liberated territory. In this context, the central political decisions and all the initiatives that aimed at the period after the liberation of the country were taken. Thus the political goals of EAM were formed and the political line of national unity was shaped, as a tool for the ousting of the occupiers and the guarantee for the restoration of democratic rights. On the other hand, the gradual but quick formation of a unified liberated territory de facto needed a form of government. For this reason, and after utilizing former experiences, PEEA was constituted and functioned not only as a negotiating mechanism for the acceleration of the political negotiations, but also as an indispensable tool of administration for a large, economically autonomous territory in war with its occupied surroundings.

Η μελέτη επιχείρησε να ερευνήσει το οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό υπόβαθρο της συγκρότησης μιας νέας μορφής εξουσίας –της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ)– μέσα στην κατεχόμενη από τον Άξονα Ελλάδα. Όπως δηλώνεται και στον τίτλο της, πρόκειται για μια ιστορική μελέτη των όρων –οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών– που έκαναν όχι μόνο δυνατή αλλά και αναγκαία τη δημιουργία και τη λειτουργία ενός κεντρικού πολιτικού οργάνου στην επικράτεια της Ελεύθερης Ελλάδας. Η εξέλιξη της έρευνας έκανε εμφανές το ιδιαίτερο βάρος που είχε η σταδιακή συγκρότηση και ενοποίηση της απελευθερωμένης ζώνης, γνωστής ως Ελεύθερης Ελλάδας, στη δημιουργία της ΠΕΕΑ ως εκδοχής μιας αναγκαίας μορφής διοίκησης και συντονισμού, δηλαδή εξουσίας. Το βασικό ερώτημα ήταν το εξής: ποιος ο λόγος δημιουργίας της ΠΕΕΑ; Η βασική αντίληψη –που οδήγησε στις μεθοδολογικές επιλογές– ήταν η όποια απάντηση να μην περιοριστεί στο επίπεδο της πολιτικής ιστορίας, της ερμηνείας δηλαδή των προθέσεων και των συνεπειών της δράσης των πολιτικών υποκειμένων, αλλά να λάβει υπόψη της τους οικονομικούς όρους και προϋποθέσεις του εγχειρήματος και την κοινωνική του απήχηση. Ακολουθήθηκαν οι μέθοδοι της κοινωνικής ιστορίας, με την έννοια της προσπάθειας κατανόησης των οικονομικών και κοινωνικών λειτουργιών, στις οποίες στηρίζονται κάθε φορά οι συλλογικές αντιλήψεις και δράσεις. Συνδυάστηκαν δε με την πολιτική ιστορία και με στοιχεία οικονομικής ιστορίας. Η πρωτοτυπία της παρούσας μελέτης έγκειται στην προσπάθεια ερμηνείας της ιστορίας της Αντίστασης της περιόδου 1943-1944, με βασικούς πυλώνες την Ελεύθερη Ελλάδα και την ΠΕΕΑ, όχι μόνο με πολιτικούς αλλά και με οικονομικούς και κοινωνικούς όρους. Ως συμπέρασμα, αναδείχτηκε η βαρύτητα της οικονομικής διάστασης, αρχικά με τη μορφή της ανάγκης υπεράσπισης της αγροτικής παραγωγής στη μαζικοποίηση της ένοπλης Αντίστασης με αποτέλεσμα τη συγκρότηση της Ελεύθερης Ελλάδας. Η επικράτεια αυτή υπήρξε σχετικά αυτάρκης και η παραγωγική της δυνατότητα ήταν ικανή να στηρίξει έναν στρατό όπως ο ΕΛΑΣ και έναν οιονεί κρατικό μηχανισμό, όπως αυτός μετεξελίχτηκε από τις εαμικές οργανώσεις στο διοικητικό πλέγμα της ΠΕΕΑ. Η ίδια η λειτουργία αυτού του αυτόνομου οικονομικού χώρου, οι ανάγκες ανταλλαγής εντός του και με την κατεχόμενη χώρα, ο οικονομικός έλεγχος εκ μέρους του ΕΛΑΣ και της ΠΕΕΑ, οι ανάγκες που γεννούσε η ανταλλαγή σε είδος και ο συνδυασμός αυτής με τις κάθε είδους συναλλαγές, ατομικές και συλλογικές, που πραγματοποιούνταν μέσω επιτροπών και συνεταιρισμών, όλα αυτά οδήγησαν στη συγκρότηση ενός οικονομικού και κοινωνικού πλέγματος που δεν ήταν άλλο από το ΕΑΜ, όπως διαμορφώθηκε στις ελεύθερες περιοχές. Από εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα μετεξελίχτηκε σε μια ιδιότυπη μορφή κοινωνικής συγκρότησης με κρατικά χαρακτηριστικά και σε αυτό οι οικονομικές πραγματικότητες διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο. Μέσα στο πλαίσιο αυτό, πάρθηκαν τόσο οι κεντρικές πολιτικές αποφάσεις όσο και οι ειδικές πρωτοβουλίες με το βλέμμα στην περίοδο μετά την απελευθέρωση της χώρας, δηλαδή διαμορφώθηκαν οι πολιτικοί στόχοι του ΕΑΜ και μορφοποιήθηκε η πολιτική γραμμή της εθνικής ενότητας, ως μέσο για την εκδίωξη του κατακτητή και τη διασφάλιση των όρων για την κατάκτηση των δημοκρατικών ελευθεριών. Από την άλλη πλευρά, η σταδιακή αλλά γοργή συγκρότηση ενός ενιαίου απελευθερωμένου χώρου απαιτούσε εκ των πραγμάτων μια μορφή εξουσίας. Για το λόγο αυτό και αξιοποιώντας τις πρότερες εμπειρίες σχηματίστηκε η ΠΕΕΑ, όχι μόνο ως διαπραγματευτικό χαρτί για την επίσπευση των πολιτικών διαπραγματεύσεων αλλά και ως αναγκαίο εργαλείο διοίκησης ενός μεγάλου, οικονομικά αυτόνομου χώρου, σε πόλεμο με τον κατεχόμενο περίγυρό του.