Μεταβυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική στο νομό Γρεβενών: συμβολή στη μοναστηριακή αρχιτεκτονική στη Δυτική Μακεδονία από το 15ο έως το 19ο αιώνα

Abstract

Τhe study of the monasteries in the prefecture of Grevena showed that the post-Byzantine monastic architecture of the region is directly linked to the great monastic center of the neighboring Meteora that flourished during the 16th century, but mainly falls under the influence of the Agios Oros, whose monastic institutions were for centuries the standard for the spiritual life and artistic activity of the Orthodox monasteries. The monastery complex follows the basic organizing principle with the church (“katholiko”) in the center, about the inner courtyard and the arrangement of the remaining buildings on the perimeter of the enclosure to give a fortress character. The monastic buildings other than churches have character closely connected with the buildings of secular architecture; usually two floors with exposed wooden staircases. The “katholika” typologically follow the Byzantine tradition. The architectural type of the cruciform church with a dome and side niches, known as Athoniki or Agioritikos type, is the dominant. Five of the seven katholika belong to this type and one to the type of a simple cruciform; tornikioi is exceptional with the single-aisled churches. Unlike the typology, closely following the Byzantine tradition, the morphological and structural elements mainly follow the wider trends of the construction of the “katholika”. On the facades of the temples there is no decoration. Unlike the outdoor casual appearance, the interior decoration is emphasized. The murals cover all surfaces and great artists are invited to paint them coming from major centers such as Kastoria (Tornikioi, 15th century), the Catelanus (Zavorda, 16th century) and the Linotopites (Cave, 17th century). Within the dark interior, the gilded wooden temples are impressive. With regard to the construction methods, the technology of this era is characterized by the almost total abandonment of the Byzantine techniques and the introduction of traditional architectural elements.

Από τη μελέτη των μοναστηριών του νομού Γρεβενών φάνηκε ότι η μεταβυζαντινή μοναστηριακή αρχιτεκτονική της περιοχής συνδέεται άμεσα με το σπουδαίο μοναστικό κέντρο των γειτονικών Μετεώρων που γνώρισε ιδιαίτερη ακμή κατά το 16ο αιώνα, αλλά κυρίως εντάσσεται στη σφαίρα επιρροής του Αγίου Όρους, του οποίου τα μοναστικά ιδρύματα αποτελούσαν επί σειρά αιώνων το πρότυπο για την πνευματική ζωή και την καλλιτεχνική δραστηριότητα των ορθόδοξων μοναστηριών. Το μοναστηριακό κτιριακό συγκρότημα ακολουθεί τη βασική αρχή οργάνωσης με το καθολικό στο κέντρο, περίπου, της εσωτερικής αυλής και τη διάταξη των υπολοίπων κτισμάτων στην περίμετρο του περιβόλου που προσδίδουν στο σύνολο φρουριακό χαρακτήρα. Τα μοναστηριακά κτίσματα, εκτός των ναών, έχουν χαρακτήρα στενά συνδεδεμένο με τα κτίρια της κοσμικής αρχιτεκτονικής. Συνήθως είναι διώροφα με εξωτερικά ξύλινα κλιμακοστάσια. Τα καθολικά των μονών τυπολογικά ακολουθούν τα βυζαντινά πρότυπα. Ο αρχιτεκτονικός τύπος του σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού με τρούλο και πλευρικές κόγχες, γνωστός ως αθωνικός ή αγιορείτικος τύπος, είναι ο επικρατέστερος. Πέντε από τα επτά καθολικά ανήκουν στον τύπο αυτό και ένα στον τύπο του απλού σταυροειδούς εγγεγραμμένου. Εξαίρεση αποτελεί το Τορνίκι με τους μονόχωρους επάλληλους ναούς.Σε αντίθεση με την τυπολογία, που ακολουθεί πιστά τη βυζαντινή παράδοση, τα μορφολογικά και κατασκευαστικά στοιχεία εντάσσονται στις γενικότερες τάσεις που επικρατούν τη χρονική περίοδο της κατασκευής των καθολικών. Στις όψεις των ναών δεν υπάρχει διάκοσμος. Αντίθετα με την εξωτερική λιτή εμφάνιση, στον εσωτερικό χώρο δίνεται έμφαση στο διάκοσμο. Οι τοιχογραφίες καλύπτουν το σύνολο των επιφανειών και καλούνται για την ιστόρησή τους σπουδαίοι καλλιτέχνες από σημαντικά κέντρα, όπως από εργαστήριο της Καστοριάς (Τορνίκι, 15ος αιώνας), ο Φράγκος Κατελάνος (Ζάβορδα, 16ος αιώνας) και Λινοτοπίτες (Σπήλαιο, 17ος αιώνας). Στο σκοτεινό εσωτερικό εντυπωσιάζουν τα επιχρυσωμένα ξυλόγλυπτα τέμπλα Όσον αφορά στους κατασκευαστικούς τρόπους, η τεχνολογία της εποχής, χαρακτηρίζεται από την σχεδόν ολοκληρωτική εγκατάλειψη των βυζαντινών τρόπων και την εισαγωγή στοιχείων της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής.