Ερμηνευτική διερεύνηση του αστρονομικού προσανατολισμού προϊστορικών, αρχαίων και βυζαντινών μνημείων της νοτιοανατολικής Μεσογείου, μέσω αρχαιολογικών, ιστορικών, θρησκειολογικών και μυθολογικών πηγών

Abstract

The present thesis deals with the investigation of astronomical orientation of monuments dating in prehistoric, archaic, hellenistic, roman, Byzantine and post byzantine years and located in South-Eastern Mediterranean region. More specifically measurements were carried out in Greece, Egypt and Malta. Thesis is divided in two main parts: a) the introduction in the theoretical background and methodology and b) the measurements of orientation in the monuments.First chapter consists of (a) an introduction to the astronomical orientation of monuments and the interdisciplinary research field of archaeoastronomy, (b) an almost complete report of the ancient literature and philological sources and references about the importance of the heavenly bodies and the astronomical orientation in the ancient and early Christian societies. Also, (c) concisely is reported the history of the division and measurement of time through the observational astronomy and the development of the calendars in the Mediterranean region, and more specifically in ancient Egypt and Greece.In the second chapter is presented an extensive review of research of astronomical alignments that has been applied in monuments as well as the astronomical interpretation of artworks and literature texts throughout the world: North, Southern and Central America (Mesoamerica), North-western Europe, Middle and Far East, the islands in Atlantic and Pacific Oceans, the countries of Mediterranean, in Greece and finally the research of orientation of Christian temples.The third chapter consists of (a) a short report of the principals of observational astronomy, (b) the instruments that were used for the measurements, (c) the parameters that were measured, (d) corrections applied, that of atmospheric refraction and magnetic variation (e) development of in-house software (STARS) for the treatment of data and reduction of declination (δ) and the specific date of sunrise/sunset, (e) error (systematic and random) analysis, and error propagation (f) the use of specific software for the simulation of sky as SkyMap and StarryNight, (g) some observations on the methodology used on the research of Christian monuments, such as the switch from the Julian to the Gregorian calendar has been taken into account and finally (h) is presented the methodology on interpretative approach of astronomical orientation of each monument, via the archaeological and historical data, mythological and religious sources.In each case, orientation measurements of the foundation walls or entrance alignments included the angles of azimuth (o) and angular altitude of the skyline (o) which were made with the use of prismatic compass combined with a built-in clinometer (MERIDIAN MG-3101), and the determination of geographical latitude with the use of portable GPS (GARMIN GPS III). The magnetic declination correction was determined from magnetic variation maps of the Military Geographical Service (Athens), additionally taking into account the World Magnetic Model. No attempt was made to check for local magnetic anomalies, but according to geological maps, the local environments were of limestone.In the fourth chapter is attempted a short report in the historical development and evolution of each region, in which belong the under investigation monuments. The second part of thesis starts with the fifth chapter, in which is analyzed the possible astronomical alignment in celestial bodies or phenomena of ancient monuments in Greece, dating since Mycenaean up to late Roman years. In each case there is a short description of the monument, the analysis and treatment of the data of the measurements and finally the interpretative approach combined with the results. Monuments that were investigated are mentioned per region as follows: 1) Mycenean sanctuary and Megaron at Phylakope, Melos Island, 2) Mycenean Megaron B, temple of Demeter (Telesterion), Ploutonion and temple of Artemis and Poseidon Patroos at Eleusis, 3) two temples of Nemesis at Rhamnous, 4) temple of Apollo Pythios at Ikarion (Dionysos), Attica, 5) possible temple of Demeter at Hypsele, Andros Island, 6) temple of Poseidon at Poros Island, 7) ten temples at Rhodes Island: of Apollo Pythios and Nymphaeon at Monte Smith, Aphrodite’s at Medieval city of Rhodes, Zeus Atavyrius, Athena’s at Kamiros, Ialysos and Lindos and two temples of unknown dedication at Ialysos and Lindos, Apollo’s Erethimios, 8) temple of Athena Lindia at Karpathos, 9) eleven temples at Peloponnesse: Apollo Epicurean at Bassae, Zeus Nemeius at Nemea, Athena Alea at Tegea, three temples at Pallantion, Poseidon and Athena Soteira at Vigla, Messene or Asklepeios and two temples of Artemis Orthia, at Messene and Poseidon Tainarios at Tainaron Cape, 10) temples of Apollo at Delphi and sanctuary of Demeter “En Erocho”, at Phokis, 11) temple of Apollo Thermios at Thermon, Aetoloakarnania and 12) temple of Apollo Pythios at Arta, Epirus.In the sixth chapter are presented and analyzed the astronomical orientation measurements of Christian churches in Greece, dating since 6th-7th to 18th centuries A.D. Is investigated the possible alignment of monuments to the sunrise on specific days, as the day feast of patron Saint, or special days as equinoxes or solstices etc. Monuments that were investigated are mentioned per region as follows: a) 18 churches at Rhodes Island (Medival City and Fileremo), b) 4 churches at Karpathos (Pigadia, Arkasa, Menetes), c) 2 churches at Crete (Ag. Ioannis and Hagia Triada Phaestos), d) 5 churches at Peloponnesse (Kardamyle, Kepoula, Tainaron), e) 3 churches at Phokis (Desfina and Polydrossos) and (f) 4 churches at Epirus (Arta, Drossopege, Hellenikon).It should be mentioned that, at least for Rhodes most churches have changed original, but unknown yet, Saint’s name, as initial Saint Name attribution has been forgotten from later Ottoman occupation and transformation to mosques or other public buildings (E. Kollias, personal communication). In chapter seven are presented and analyzed the measurements of Egyptian monuments as follows: Step Pyramid of Djoser at Saqqara, Bent and Red (North) Pyramids of Snofrou at Dahshour, Pyramids of Khufu, Khafre and Menkaure, Sphinx, pyramids of the Queens Hetepheres, Meretites and Henoutsen and five “solar” ships at Giza, tomb of Khasekhmui and temple of Seti I, at Abydos. It should be mentioned that for the above mentioned monuments was not attempted interpretative approach.In chapter eight are presented the measurements that were carried out at the megalithic monuments in Malta, and more specific at the halls of Hagar Qim and Mnajdra. For other locations at the island only azimuth distributions were made, as due to weather conditions, it was not possible to measure angular altitude of the horizon. It was not attempted an interpretative approach, due to deficiency of sources for the cult during that era.Chapter nine includes the conclusions of the analysis and interpretation of measurements, and diagrams of azimuth distributions in groups of monuments, the future planning of the research and c) the bibliography. In Appendix I is included an earlier list of investigated monuments, based upon the catalog of H. Nissen (1906-10).In Appendix II, is presented the listing source code of the application used for the treatment of measurements data and retrieval of results.

Η παρούσα διατριβή έχει ως αντικείμενο την διερεύνηση του αστρονομικού προσανατολισμού μνημείων της περιοχής της Νοτιοανατολικής Μεσογείου με εφαρμογές στην Ελλάδα, την Αίγυπτο και τη Μάλτα. Τα μνημεία που διερευνήθηκαν ανάγονται χρονολογικά στους προϊστορικούς, αρχαϊκούς, ελληνιστικούς, ρωμαϊκούς και βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς χρόνους. Η μελέτη πραγματοποιήθηκε με επιτόπιες μετρήσεις σε κάθε περίπτωση και στη συνέχεια επιχειρήθηκε η ερμηνευτική προσέγγιση των μνημείων μέσω των αρχαιολογικών δεδομένων, και της μελέτης των ιστορικών, θρησκειολογικών και μυθολογικών πηγών. Η διατριβή διαιρείται σε δύο κύρια μέρη: α) την εισαγωγή στο θεωρητικό υπόβαθρο και τη μεθοδολογία και β) τις μετρήσεις προσανατολισμού στα μνημεία.Στην εισαγωγή του πρώτου μέρους αναλύονται η αναγκαιότητα της διερεύνησης του παραπάνω θέματος, το αντικείμενο, ο σκοπός και η συμβολή της παρούσας διατριβής στη σύγχρονη έρευνα.Στο πρώτο κεφάλαιο αναλύεται η έννοια του προσανατολισμού, αναφέρονται το πεδίο που εντάσσεται η έρευνα, οι πηγές περί του αστρονομικού προσανατολισμού των αρχαίων μνημείων καθώς και αναφορές περί του αστρονομικού προσανατολισμού χριστιανικών ναών. Επίσης, συνοπτικά γίνεται αναφορά στην κατάρτιση και εξέλιξη των ημερολογίων, κυρίως στις περιοχές της Αιγύπτου και της Ελλάδας, εξαιρουμένης της Μάλτας, καθώς δεν διασώζονται μνημεία από τα οποία να προκύπτει ο τρόπος της μέτρησης του χρόνου.Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζεται εκτεταμένη επισκόπηση της έρευνας των αστρονομικών προσανατολισμών που έχουν πραγματοποιηθεί σε μνημεία ανά τον κόσμο και χωρίζεται σε τέσσερα μέρη. Στο πρώτο μέρος παρουσιάζεται η έρευνα αστρονομικών προσανατολισμών σε μνημεία αλλά και αστρονομικής ερμηνείας τεχνέργων και φιλολογικών κειμένων, που έχει πραγματοποιηθεί διεθνώς (Βόρεια Νότια και Κεντρική Αμερική (Mesoamerica), Βορειοανατολική Ευρώπη, Μέση και Άπω Ανατολή, νησιά Ατλαντικού και Ειρηνικού Ωκεανού), στο δεύτερο στις χώρες της Μεσογείου, συμπεριλαμβανομένης της Βόρειας Αφρικής, στο τρίτο η έρευνα που έχει πραγματοποιηθεί στην Ελλάδα και τέλος στο τέταρτο η έρευνα του προσανατολισμού των Χριστιανικών ναών.Στο τρίτο κεφάλαιο περιγράφεται η μεθοδολογία που χρησιμοποιήθηκε κατά τη διεξαγωγή της διατριβής και η οποία διαιρείται σε τρία μέρη. Στο πρώτο μέρος παρατίθενται οι έννοιες των γωνιών που μετρήθηκαν για τη διερεύνηση του αστρονομικού προσανατολισμού των μνημείων, καθώς και οι βασικές αρχές της παρατηρησιακής αστρονομίας. Στο δεύτερο μέρος παρουσιάζονται τα όργανα τα οποία χρησιμοποιήθηκαν, η ανάπτυξη ειδικών εφαρμογών λογισμικού για την επεξεργασία των δεδομένων των μετρήσεων και η ανάκτηση των αποτελεσμάτων, η ανάλυση και οι διορθώσεις του στοχαστικού σφάλματος, καθώς και η χρήση λογισμικών προσομοίωσης του ουράνιου θόλου κατά τη χρονολογία κτίσεως κάθε ναού. Γίνεται ιδιαίτερη αναφορά ως προς τις μετρήσεις των χριστιανικών ναών και τις χρονικές περιόδους που προκύπτουν από αυτές, λαμβάνοντας υπόψη τη μετάβαση από το Ιουλιανό στο Γρηγοριανό ημερολόγιο. Στο τρίτο, παρουσιάζεται η μέθοδος της ερμηνευτικής προσέγγισης του αστρονομικού προσανατολισμού του κάθε μνημείου, μέσω των αρχαιολογικών και ιστορικών δεδομένων, κοσμογονικών, μυθολογικών και θρησκευτικών παραδόσεων, μέσω των φιλολογικών πηγών.Στο τέταρτο κεφάλαιο επιχειρείται μία σύντομη αναφορά στην ιστορική εξέλιξη της κάθε περιοχής, στην οποία ανήκουν τα υπό διερεύνηση μνημεία. Με αυτό τον τρόπο, διευκολύνεται η κατανόηση του τρόπου με τον οποίο αποτυπώθηκε αυτή η εξέλιξη στην κατασκευή των λατρευτικών χώρων, καθώς όπως είναι γνωστό, η εγκατάλειψη των σπηλαίων ως κατοικίες, και η οργάνωση της κοινωνικής ζωής, στο ύπαιθρο και αργότερα στις αστικές περιοχές, επέδρασαν σε κάθε περίπτωση στην ανάπτυξη της αρχιτεκτονικής των κατοικιών, των μεγάρων των τοπικών αρχόντων, των λατρευτικών χώρων, καθώς και την πνευματική εξέλιξη των ανθρώπων, οι οποίοι από την αφήγηση των μυθικών κοσμογονιών πέρασαν στην ανάπτυξη των κοσμοθεωριών. Το δεύτερο μέρος της διατριβής αρχίζει με το πέμπτο κεφάλαιο, στο οποίο αναλύεται η πιθανή αστρονομική ευθυγράμμιση σε ουράνια σώματα ή φαινόμενα, αρχαίων μνημείων της Ελλάδας, που χρονολογούνται από τους μυκηναϊκούς χρόνους έως και τους ύστερους ρωμαϊκούς. Τα μνημεία που ερευνήθηκαν παρατίθενται ανά περιοχή ξεκινώντας από τα προϊστορικά ως ακολούθως: 1) τα μυκηναϊκά μνημεία Ιερό και Μέγαρο στη Φυλακωπή της Μήλου, 2) το μυκηναϊκό Μέγαρο Β΄, ο ναός της Δήμητρας (Τελεστήριο), το Πλουτώνειο και ο ναός της Αρτέμιδος και του Ποσειδώνα Πατρώου στην Ελευσίνα, 3) οι δύο ναοί της Νεμέσεως στο Ραμνούντα, 4) ο ναός του Απόλλωνα στο Ικάριο (Διόνυσος Αττικής), 5) ο πιθανός ναός της Δήμητρας στην Υψηλή της Άνδρου, 6) ο ναός του Ποσειδώνα στον Πόρο Τροιζηνίας, 7) δέκα ναοί στη Ρόδο: του Απόλλωνος Πυθίου και το Νυμφαίο στην Ακρόπολη της Ρόδου, της Αφροδίτης στη μεσαιωνική πόλη της Ρόδου, του Αταβυρίου Διός στο όρος Ατάβυρος, της Αθηνάς στην Κάμιρο, την Ιαλυσό και τη Λίνδο, καθώς και δύο ναοί άγνωστης αφιέρωσης στην Κάμιρο και τη Λίνδο, και του Απόλλωνος Ερεθιμίου στο Θεολόγο Ιαλυσσού, 8) ο ναός της Αθηνάς Λινδίας στην Κάρπαθο, 9) ένδεκα ναοί στην Πελοπόννησο: του Απόλλωνος Επικουρίου στις Βάσσες Φιγαλείας, του Νεμείου Διός στη Νεμέα, της Αθηνάς Αλέας στην Τεγέα, τρεις ναοί στο Παλλάντιο Τριπόλεως, του Ποσειδώνος και Αθηνάς Σώτειρας στη Βίγλα Τριπόλεως, δύο ναοί της Ορθίας Αρτέμιδος και του Ασκληπιού ή Μεσσήνης στη Μεσσήνη, και του Ταιναρίου Ποσειδώνος στο Ακρωτήριο Ταίναρο, 10) δύο ναοί στη Φωκίδα: του Πυθίου Απόλλωνος στους Δελφούς και της Δήμητρας «εν Ερώχω» στο Πολύδροσο, 11) ο ναός του Απόλλωνος Θερμίου στο Θέρμο της Αιτωλοακαρνανίας και τέλος, 12) ο υστεροαρχαϊκός ναός του Απόλλωνος Πυθίου στην Άρτα.Στο έκτο κεφάλαιο παρουσιάζονται και αναλύονται οι μετρήσεις προσανατολισμού χριστιανικών ναών που χρονολογούνται από τον 6ο–7ο αιώνα μ.Χ έως τον 18ο αιώνα. Διερευνάται η πιθανή ευθυγράμμιση των μνημείων προς την ανατολή του ήλιου σε συγκεκριμένες (ημερομηνία εορτής του Αγίου/ων που είναι αφιερωμένη η εκκλησία) ή ιδιαίτερες ημερομηνίες του έτους (ισημερίες, ηλιοστάσια κ.λπ.): α) 18 εκκλησιών της Ρόδου (Μεσαιωνική Πόλη και Φιλέρημο), β) 4 της Καρπάθου (Αρκάσα, Πηγάδια και Μενετές), γ) 2 της Κρήτης (Άγιος Ιωάννης Φαιστού και Αγία Τριάδα Φαιστού), δ) 5 της Πελοποννήσου (Καρδαμύλη, Κηπούλα, Ταίναρο), ε) 3 της Φωκίδος (Δεσφίνα και Πολύδροσος), στ) 4 της Ηπείρου (Άρτα, Δροσοπηγή, Ελληνικό Ιωαννίνων).Θα πρέπει να αναφερθεί ότι οι περισσότερες εκκλησίες της Ρόδου, είναι γνωστό μόνο εκ παραδόσεως σε ποιους Αγίους είναι αφιερωμένες, ενώ αρκετές από αυτές άλλαξαν όνομα αφιέρωσης καθώς αυτό ξεχάσθηκε κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας και τη μετατροπή των εκκλησιών σε τζαμιά ή άλλα δημόσια κτήρια (Η. Κόλλιας, προσωπική επικοινωνία).Υπάρχουν επίσης αρκετές εκκλησίες που δεν έχουν εντοπισθεί και άλλες οι οποίες δεν έχουν αναγνωρισθεί (Kollias, 1998).Στο έβδομο κεφάλαιο παρουσιάζονται και αναλύονται οι μετρήσεις προσανατολισμού μνημείων της Αιγύπτου και συγκεκριμένα : η κλιμακωτή Πυραμίδα του Ζοζέρ στη Σακκάρα της Μέμφιδος, οι δύο πυραμίδες -η κεκλιμένη και κόκκινη ή βόρεια- του Σνοφρού στο Νταχσούρ, η πυραμίδα του Χέοπος στη Γκίζα και οι πυραμίδες των βασιλισσών Χετεφέρες, Μερετίτις και Χενουτσέν, η πυραμίδα του Χεφρίνου, η πυραμίδα του Μυκερίνου, η Σφίγγα, τα 5 Ηλιακά Πλοία γύρω από πυραμίδα του Χέοπος, και τέλος στην Άβυδο ο τάφος του Χασεχμούι και ο ναός του Σέτι Ι.Στο όγδοο κεφάλαιο αναλύονται οι μετρήσεις σε μεγαλιθικά μνημεία της Μάλτας. Εφαρμόσθηκαν ολοκληρωμένες μετρήσεις σε τρεις αίθουσες του ναού Hagar-Qim, σε δύο ναούς της Mnajdra και κατά μήκος της εισόδου της αίθουσας του Hal Saflieni. Στους ναούς του Kordin, ανατολικό, βόρειο και νότιο ναό του Tarxien καθώς και στην υπόγεια αίθουσα – Μαντείο του Hal Saflieni πραγματοποιήθηκαν μόνο μετρήσεις αζιμουθίων κατά μήκος του άξονα συμμετρίας –των οποίων παρατίθεται η κατανομή- καθώς, λόγω των καιρικών συνθηκών, δεν ήταν δυνατή η λήψη του γωνιακού ύψους του ορίζοντα.Τέλος, στο ένατο κεφάλαιο παρατίθενται (α) τα αποτελέσματα της ανάλυσης και ερμηνείας των μετρήσεων, καθώς και διαγράμματα της κατανομής των αζιμουθίων σε ομάδες μνημείων, γίνεται αναφορά στον μελλοντικό προγραμματισμό της έρευνας, ενώ ακολουθεί η βιβλιογραφία και δύο παραρτήματα, εκ των οποίων το Παράρτημα Ι αποτελείται από κατάλογο παλαιότερων μετρήσεων βασισμένο στον H. Nissen (1906-10), εμπλουτισμένο εν μέρει με πρόσφατες μετρήσεις. Στο Παράρτημα ΙΙ αναλύεται ο κώδικας του λογισμικού που χρησιμοποιήθηκε για την ανάκτηση των αποτελεσμάτων.