Γνωσιακή προσέγγιση της σημασιολογικής αλλαγής των προθέσεων της Ελληνικής: η περίπτωση της εἰς

Abstract

This dissertation deals with the diachronic analysis of the Ancient Greek allative preposition eis within the theoretical framework of cognitive linguistics. The empirical basis of the dissertation is the history of Greek. The data used in the study stem from a tailor-made special-purpose historical corpus constructed by myself and cover five different stages of Greek, from Homeric to late Medieval Greek. These data have been collected from primary sources and from searchable electronic corpora. The methodology used is both qualitative and quantitative. In the analysis, I establish the prototypical sense of eis based on the methodological criteria proposed by Geeraerts (1997), Langacker (1987) and Tyler & Evans (2003). It is shown that one should rely on different kinds of evidence so as to achieve the highest degree of accuracy in identifying the primary sense. The dissertation illustrates how different vectors (i.e., criteria) point to different directions (i.e., prototypical senses). In fact, I find evidence for two competing senses for eis, the illative (whereby eis designates the motion of a trajector towards the interior of a bounded landmark) and the allative (whereby eis denotes the motion of a trajector towards a landmark, the boundaries of the landmark being irrelevant). In the description of the meaning assigned to the preposition, I adopt the distributed spatial semantics approach (Sinha & Kuteva 1995), which puts forward that spatial relational meaning is carried not only by the preposition, but also by other elements in the syntagm. However, as far as the notion of motion is concerned, it is argued that the distribution of the meaning across various elements, albeit possible, it is not necessary: evidence from a particular construction suggests that dynamic prepositions can encode motion without necessarily depending on the sentential context. Thus, this study lends further support to the idea that dynamic prepositions may incorporate a schematic motion event as part of their meaning. My focus is also on the various senses that are expressed by eis and the cognitive links that connect these senses. The qualitative analysis of the data reveals that various factors, such as metaphor, metonymy and subjectification have to be taken into consideration in order to fully describe the changes that took place at the semantic level across the various diachronic stages. Interestingly, it is shown that the multiple senses of the preposition are obtained not only via the aforementioned mechanisms, but also through the interaction between the semantic load of the preposition and the semantics of the co-occurring elements. Moreover, eis is analyzed by endorsing the Principled Polysemy Approach to meaning (Tyler & Evans 2003), which offers certain criteria for deducing what counts as distinct sense so as to avoid attributing to the preposition what instead belongs to the context. Taking this model one step further, I propose one additional criterion of polysemy which accounts for all these instances that are found to be problematic in Tyler & Evans’s model. This criterion builds on the notions of domain and metaphor and takes advantage of the assumption made by cognitive linguists that language structure emerges from language use. A further goal of the dissertation is to contribute to the incorporation of the typological perspective in the study of diachronic changes. In doing so, the findings of the study are embedded in a more general context. In particular, a few typological transitions are detected which took place in the course of language change. For example, I examine the typological transition with respect to the encoding of the semantic role RECIPIENT in the history of Greek. This examination reveals that Greek follows different patterns at different diachronic stages regarding the distinction between the ALLATIVE and the RECIPIENT, which has the effect that at different stages Greek is similar to different languages. Finally, I describe the semantic change process leading from ALLATIVE to three abstract senses, i.e. the BENEFICIARY, the RECIPIENT and the ADDRESSEE. I present evidence from the Greek diachrony supporting the independent development of the three senses (all arise out of the ALLATIVE without the mediation of an intermediate sense) and further corroborate these findings through crosslinguistic and typological data. The relevant finding is that typological and diachronic evidence when combined may prove very useful so as to avoid overgeneralizations regarding the pathways of semantic change.

Η διατριβή πραγματεύεται το φαινόμενο της σημασιολογικής αλλαγής των προθέσεων της ελληνικής. Συγκεκριμένα, εξετάζει τις πιο ουσιώδεις αλλαγές στο επίπεδο της σημασίας για την πρόθεση εἰς με βάση το θεωρητικό πλαίσιο της γνωσιακής γλωσσολογίας και ακολουθώντας τις γνωσιακές-πραγματολογικές προτάσεις για τη σημασιολογική αλλαγή. Η εμπειρική βάση της διατριβής είναι η ιστορία της ελληνικής. Η μελέτη βασίζεται σε ένα δείγμα αντιπροσωπευτικών κειμένων από τη διαχρονία της ελληνικής που καλύπτουν το διάστημα από την ομηρική περίοδο ως το τέλος της ύστερης μεσαιωνικής. Η μεθοδολογία που ακολουθείται είναι τόσο ποιοτική όσο και ποσοτική. Ένας από τους κύριους στόχους της διατριβής είναι ο προσδιορισμός της πρωτοτυπικής σημασίας της εἰς στην ομηρική περίοδο. Από την ανάλυση καθίσταται σαφές ότι ο συνδυασμός διαφορετικών ενδείξεων είναι απαραίτητος για να καθοριστεί με ακρίβεια ποια είναι η πρωτοτυπική σημασία. Μέσα από την εφαρμογή συγκεκριμένων κριτηρίων διαπιστώνεται ότι δύο είναι οι κυρίαρχες-ανταγωνιστικές σημασίες σε αυτή την περίοδο: η ΕΓΚΙΝΗΣΙΑΚΗ (στην οποία η πρόθεση προβάλλει την κίνηση του τροχιοδείκτη με στόχο το εσωτερικό μιας οριοθετημένης περιοχής) και η ΚΙΝΗΣΙΑΚΗ (στην οποία η πρόθεση προβάλλει απλώς την κίνηση του τροχιοδείκτη με στόχο το ορόσημο). Σε αντίθεση με τις απόψεις εκείνες που θεωρούν ότι το στοιχείο της δυναμικότητας δεν είναι εγγενές μέρος της βασικής σημασίας των προθέσεων, στο πλαίσιο αυτής της διατριβής υποστηρίζεται ότι οι δυναμικές προθέσεις μπορούν να δηλώνουν κίνηση. Η εμπειρική ένδειξη προς επίρρωση αυτής της θέσης έρχεται από μία συγκεκριμένη δομή - που απαντά στην ομηρική και την κλασική περίοδο - στην οποία δείχνουμε ότι η δυναμικότητα προκύπτει μόνο από την πρόθεση. Η εἰς στις πρωτοτυπικές περιπτώσεις ανακαλεί δύο εικονιστικά σχήματα: αυτό του ΠΕΡΙΕΚΤΗ και το σχήμα ΑΦΕΤΗΡΙΑ-ΔΙΑΔΡΟΜΗ-ΣΤΟΧΟΣ. Τα δύο σχήματα, τα οποία παρέχουν γνωσιακή εξήγηση για το λόγο που μια συγκεκριμένη ομάδα σημασιών συνδέθηκε με την πρόθεση εἰς σε συγχρονικό και διαχρονικό επίπεδο, ενεργοποιούνται τόσο για τις έννοιες που περιλαμβάνονται στο πεδίο του Χ,ΡΟΥ όσο και για τις αφηρημένες έννοιες. Ουσιαστικά και τα δύο σχήματα αποτελούν τα πεδία πηγές για μεταφορικές αντιστοιχίσεις. Η μεταφορά είναι ένας από τους βασικούς συνδετικούς κρίκους που ενώνει τις δύο βασικές σημασίες της εἰς με τις άλλες χρήσεις και σημασίες της πρόθεσης. Ο άλλος σημαντικός κρίκος είναι η μετωνυμία. Πέρα από τη μεταφορά και τη μετωνυμία, η σύνδεση των σημασιών της εἰς επιτυγχάνεται και μέσα από διαδικασίες που σχετίζονται με το βαθμό εμπλοκής του υποκειμένου της σύλληψης στην ερμηνεία ενός αντικειμένου ή μιας σκηνής. Ήδη από τον Όμηρο η εἰς αξιοποιείται για να δηλωθεί ένα γεγονός κατά το οποίο μια κίνηση εκτελείται μόνο νοητικά από το υποκείμενο της σύλληψης. Επιπλέον, η καλωδίωση των σημασιών της εἰς γίνεται εφικτή όχι μόνο μέσω των μηχανισμών της μεταφοράς, της μετωνυμίας και των διαδικασιών ερμηνείας αλλά και μέσα από τη συνθετική πολυσημία, η οποία αφορά την απόδοση ενός σημασιολογικού χαρακτηριστικού όχι μόνο σε ένα συστατικό του εκφωνήματος αλλά σε περισσότερα. Περαιτέρω, στη μελέτη αυτή επιχειρείται η διάκριση ανάμεσα σε σημασίες και κειμενικά συναγόμενες ερμηνείες της πρόθεσης υιοθετώντας τα μεθοδολογικά κριτήρια της διεπόμενης από αρχές πολυσημίας των Tyler & Evans (2003). ,στόσο, η ανάλυση δεν βασίζεται μόνο σε αυτά τα μεθοδολογικά εργαλεία, αλλά προτείνεται ένα πρόσθετο κριτήριο το οποίο λειτουργεί συμπληρωματικά και καλύπτει τις περιπτώσεις εκείνες που δεν εξηγούνται από τα προταθέντα από τους Tyler και Evans κριτήρια. Το συμπληρωματικό αυτό κριτήριο αξιοποιεί τις θεωρητικές έννοιες του πεδίου και της μεταφοράς και εκμεταλλεύεται τη γνωσιακή παραδοχή της έμφασης στη χρήση. Μία ακόμη επιδίωξη της μελέτης αυτής είναι η συνεισφορά στην τυπολογική έρευνα γύρω από τις διαχρονικές αλλαγές. Ειδικότερα, εντοπίζονται ορισμένες τυπολογικές μεταβάσεις που λαμβάνουν χώρα στην ιστορική εξέλιξη της ελληνικής και με αυτό τον τρόπο τα αποτελέσματα της έρευνας εντάσσονται σε ένα γενικότερο προβληματισμό. Για παράδειγμα, εξετάζεται η μεταβολή στην κωδικοποίηση του σημασιολογικού ρόλου του ΑΠΟΔΕΚΤΗ (recipient). Η εξέταση αυτή αποκαλύπτει ότι σε διαφορετικά διαχρονικά στάδια η ελληνική έχει ομοιότητες με διαφορετικές γλώσσες. Τέλος, περιγράφεται η διαδικασία σημασιολογικής επέκτασης που οδηγεί από την ΚΙΝΗΣΙΑΚΗ σημασία σε τρεις διακριτές αφηρημένες σημασίες, τον ΕΥΕΡΓΕΤΟΥΜΕΝΟ, τον ΑΠΟΔΕΚΤΗ και το ΔΕΚΤΗ. Παρουσιάζονται εμπειρικές ενδείξεις από τη διαχρονία της ελληνικής που υποστηρίζουν την ανεξάρτητη επέκταση των τριών σημασιών (όλες παράγονται από την ΚΙΝΗΣΙΑΚΗ χωρίς τη μεσολάβηση άλλης σημασίας) και η θέση αυτή ενισχύεται μέσα από διαγλωσσικά δεδομένα. Το σχετικό εύρημα είναι ότι η τυπολογική και η διαχρονική μαρτυρία στο συνδυασμό τους αποδεικνύονται εξαιρετικά χρήσιμες για την αποφυγή υπεργενικεύσεων όσον αφορά την κατεύθυνση της αλλαγής.