Σχηματίζοντας τη λίμνη: εμπειρία και διαμεσολάβηση του τοπίου στις Πρέσπες

Abstract

This PhD thesis deals with the different conceptualisations, representations and local perceptions of the contemporary landscape in Prespa Park, Greece.Prespa lakes, on the borders of Greece, Albania and FYR Macedonia, known as a wetland of international importance also housing several Byzantine monuments, were declared a Trans- Boundary Park in 2000 and a World Heritage Tentative Site in 2003, emerging as a heritage landmark in Southeast Europe. The valued landscapes of Prespa seem to bear the symbolic capital of an ‘unspoiled’ nature and a monumental past that is articulated and reproduced through a well circulated –from tourist brochures to television documentaries and social media– iconography. Nevertheless, this transition from national periphery to the foreground of ‘world heritage’ does not necessarily reverse established views of socio-political neglect, cultural fragmentation and limited schemes of spatial perception. Confined in the political geography of borders shaped by the national conflicts of early 20th century, and largely defined by a post-civil war (1946-1949) state of surveillance and isolation at the margins of the nation-state, the lakes have often been viewed, imagined and represented, in their emphasized, insular geomorphology, through metaphors of exile and monasticism or through the aesthetics of ‘undisturbed’ landscape beauty. The official rhetoric, nationalist narratives and the early rigid environmentalist discourse left little room for wider spatio-temporal perspectives or a deeper anthropocentric interest in landscape excluding ‘difficult’ memories of the recent past and aspects of local perceptions and material culture.Using analytical tools and approaches from a wide, cross-disciplinary field drawing from heritage studies, material culture and socio-cultural spatial theory and combining ethnographic fieldwork with a phenomenological visual and spatial analysis, this thesis explores multiple modes and scales of spatial perception and traces the material and symbolic transformation of the contemporary landscape, from late 19th century to current day. It critically investigates the conceptual and ideological construction of official topography as well as the articulation of landscape as an aesthetic object through certain mediation channels and practices. In parallel, it explores the deeper, qualitative features and dimensions of lived space and local spatial perceptions, as reflected in and shaped through material culture, traditional land use practices, social relations and personal or collective memory.The thesis is structured in three main chapters representing three scales and modes of spatial perception as outlined in Henri Lefebvre’s triple spatial dialectics (conceived, perceived and lived space). Chapter 1 (Topographies) outlines a genealogy of the nation-state mechanisms and practices through which the official space was conceived, shaped and regulated: cartography and spatial planning, national assimilation policies, the making of national borders and internal, administrative boundaries. Chapter 2 (Landscape iconographies) examines the processes through which the landscape of Prespa was constituted and articulated as a valued and imagined aesthetic object, a symbolic capital. It interrogates established and re-produced representational patterns, viewing frames and mediation practices through which landscape has been, and still is, visually consumed, ranging from 19th century western travelers and the environmental and archaeological discovery of Prespa in the 1960s to recent tourist guides, web sites and social media.Chapter 3 (Indigeneities) focuses on the multiple ways in which the inhabitants of Prespa have shaped a sense of place through material culture, daily life practices, social relations, personal experiences and collective memory. Different experiential, situated modes –rooted, fluid ortraumatic– and aspects of ‘being a local’ are explored: the house and the village, family structures and kinship, orientation and way-finding, land use and lake fishing practices, oral history, border- crossing and migration, post-civil war devastation & displacement.Concluding chapter 4 (Biographies) outlines the main ‘biographical’ episodes of landscape perception and transformation in Prespa and argues for a more inclusive re-conceptualization of landscape that can capture deeper qualities of embodied spatial experience and collectively shaped local perceptions. These qualities, often non-transferable to abstract, two-dimensional mapping or to official heritage discourse, constitute a landscape ‘idioglossia’ that requires wider and nuanced research standpoints. Acknowledging the unexplored qualities of social and experiential space, is the first step towards re-approaching landscape as a vital field of tensions and dynamic relations, shaped through a dialectics of ideological contestation, social practices, lived experience and material transformation.

Αντικείμενο της συγκεκριμένης διδακτορικής διατριβής είναι οι διαφορετικές εννοιοδοτήσεις, αναπαραστάσεις αλλά και τοπικές αντιλήψεις του σύγχρονου τοπίου στις Πρέσπες. Οι λίμνες των Πρεσπών, στα σύνορα της Ελλάδας, της Αλβανίας και της Πρώην Γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας, υγρότοπος διεθνούς σημασίας, διασυνοριακό πάρκο από το 2000 αλλά και υποψήφια θέση για τον κατάλογο της Παγκόσμιας Κληρονομιάς λόγω των βυζαντινών μνημείων της, έχουν αναδειχθεί τα τελευταία χρόνια ως μια συμβολική ‘νησίδα’ φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς στη Νοτιανατολική Ευρώπη. Αυτή η αξιακή σημασιοδότηση της περιοχής ως «κιβωτού» του φυσικού πλούτου και του μνημειακού παρελθόντος, αρθρώνεται κατ’ εξοχήν μέσα από την εννοιολογική σύλληψη του τοπίου ως συμβολικού κεφαλαίου και εμπεδώνεται μέσα από τη συνειρμική του ταύτιση με την αισθητική της φύσης και της μνημειακότητας η οποία αναπαράγεται μέσω της διαδεδομένης πλέον, –από τα έντυπα αφιερώματα και τα τουριστικά φυλλάδια, έως τα τηλεοπτικά ντοκυμαντέρ και το διαδίκτυο– «εικονογραφίας» της περιοχής. Παρά την προβολή ωστόσο, των Πρεσπών ως εναλλακτικού τουριστικού προορισμού και ‘νησίδας κληρονομιάς’ διεθνούς σημασίας, οι εδραιωμένες έως και τις πρόσφατες δεκαετίες μετεμφυλιακές συνθήκες κοινωνικο-πολιτικής απομόνωσης και περιθωριακότητας και τα περιοριστικά, επιφανειακά και θραυσματικά εννοιολογικά σχήματα που έχουν επικρατήσει καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό τη πρόσληψη του χώρου. Η επιτηρούμενη μεθοριακότητα της περιοχής, η κυριαρχία των εθνοκεντρικών ή εθνικιστικών αφηγήσεων, και οι αγκυλώσεις του επιστημονικού και του επίσημου, κανονιστικού λόγου, άφησαν ελάχιστα περιθώρια για ευρύτερες χωροχρονικές προοπτικές ή βαθύτερες, ανθρωποκεντρικές ερμηνείες και απέκλεισαν τις μνήμες του πρόσφατου παρελθόντος, τις εμπειρίες, τη καθημερινότητα και τον υλικό πολιτισμό των κατοίκων και των τοπικών κοινοτήτων. Η συγκεκριμένη έρευνα, χρησιμοποιώντας αναλυτικά εργαλεία από τα διεπιστημονικά πεδία του υλικού πολιτισμού και της πολιτισμικής / κοινωνικής θεωρίας του χώρου, και συνδυάζοντας την εθνογραφική επιτόπια έρευνα με αρχειακό υλικό και διαφορετικά μέσα καταγραφής, ανιχνεύει πολλαπλές διαστάσεις της χωρικότητας και της υλικής και συμβολικής διαμόρφωσης του σύγχρονου τοπίου από τα τέλη του 19ου αιώνα έως και σήμερα. Εξετάζει ερμηνευτικά την εννοιολογική και ιδεολογική κατασκευή του επίσημου, τοπογραφημένου χώρου καθώς και τη συγκρότηση του τοπίου ως αισθητικού αντικειμένου και συμβολικού κεφαλαίου μέσα από συγκεκριμένες πρακτικές διαμεσολάβησης και αναπαραστατικά μέσα. Επιχειρεί, παράλληλα, να προσεγγίσει τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του βιωματικού χώρου της άμεσης, καθημερινής αντίληψης και εμπειρίας των ίδιων των κατοίκων της περιοχής έτσι όπως έχει διαμορφωθεί μέσα από τις υλικές, παραγωγικές πρακτικές, τις μνημονικές αναφορές και τις κοινωνικές σχέσεις.Προτείνεται τέλος, πέρα από τις συμβατικές στατικές, επιφανειακές και ταξινομικές προσεγγίσεις, ένας επαναπροσδιορισμός του τοπίου ως ζωτικού πεδίου ρευστών και δυναμικών συσχετισμών, το οποίο διαμορφώνεται μέσω μιας διαρκούς διαλεκτικής ιδεολογικού ανταγωνισμού και κοινωνικής διαπραγμάτευσης, βιωμένης εμπειρίας και υλικής μεταμόρφωσης.