Η μεταβατική ΜΜΙΙΙβ-ΥΜΙα στην ανατολική Κρήτη: το παράδειγμα της Ζάκρου

Abstract

“The Building of the East Sector”, has been uncovered at a lower level, immediately outside the east façade of the new palace and was identified by Nikolaos Platon as the first palace at the site. The building appears to have been submerged by the construction of the new palace, since some of the walls of the latter were partly sitting on top of their ruins which preserved to a relatively great height. The pottery from the fill of the rooms, at least of those in the western section, appears for the most part to be equated with that of the “destruction level” of the building, since vases has been preserved virtually complete or largely so. The study of the relevant ceramic material has so far shown how the end of the period, which is termed “Zakros IV” and most equated with LMIA at Knossos is indicated by a very broad stratigraphic horizon, widely visible, both in the immediately surrounding area of the new palace, as well as in different quarters of the Minoan settlement. It is quite clearly “a destruction horizon” which at the same time inaugurates the beginning of a programme of radical rebuilding of the settlement, with the LMIB palace as its epicentre.

Η ιδέα για την εκπόνηση της παρούσας μελέτης στο πλαίσιο μιας διδακτορικής διατριβής γεννήθηκε το 1997, όταν από την Ομάδα Μελέτης για τη Δημοσίευση των Ανασκαφών Ζάκρου ξεκίνησε η καταγραφή του κεραμικού υλικού του κτηρίου γνωστού ως το «Παλαιοανακτορικό Κτήριο του Ανατολικού Τομέως του Ανακτόρου». Πρόκειται για ένα εκτεταμένο συγκρότημα που ήρθε στο φως το 1970 αμέσως έξω από την ανατολική πτέρυγα του ΥΜΙ ανάκτορου της Ζάκρου. Ο ανασκαφέας Ν. Πλάτων είχε χαρακτηρίσει το κτήριο αυτό ως το πρώτο ανάκτορο στη θέση, χρονολογώντας την κατάχωσή του στη ΜΙΙΙΒ περίοδο. Κατά τη διάρκεια της προκαταρκτικής μελέτης διαπιστώθηκε πως η χρονική στιγμή κατάχωσης του κτηρίου θα έπρεπε να μετατεθεί στην ΥΜΙΑ περίοδο. Το αξιοπερίεργο γεγονός ότι το Παλαιό Ανάκτορο της Ζάκρου θα έπρεπε να τοποθετηθεί στη Νεοανακτορική περίοδο γέννησε εύλογα ερωτηματικά τόσο σε σχέση με το χαρακτήρα του συγκροτήματος όσο και με τη χρονική διάρκεια της κατ’ ουσίαν Παλαιοανακτορικής περιόδου στην Ανατολική Κρήτη. Η συνολική εξέταση της περιόδου που αντιπροσωπεύει στη Ζάκρο η τελευταία φάση χρήσης του «Κτηρίου του Ανατολικού Τομέα» παρουσιάζεται ιδιαίτερα σημαντική υπό το πρίσμα ότι προηγήθηκε ακριβώς της ίδρυσης του ΥΜΙ ανακτόρου. Τέλος ο οικονομικός και διοικητικός χαρακτήρας της εν λόγω περιόδου θα μπορούσε να δειχθεί εναργέστερα μόνο αν τα δεδομένα από τη Ζάκρο εντάσσονταν στο πλαίσιο των δεδομένων που αφορούν συνολικά την Ανατολική Κρήτη, μια περιοχή με εντελώς ιδιαίτερη πολιτισμική ανάπτυξη σε όλες τις περιόδους του μινωικού πολιτισμού. Το «Κτήριο του Ανατολικού Τομέα» ανασκάφηκε τα έτη 1970, 1975 και είναι γνωστό στη βιβλιογραφία ως το Παλαιοανακτορικό Συγκρότημα υπό την Ανατολική Πτέρυγα του Ανάκτορου» ή το «Παλαιό Ανάκτορο» της Ζάκρου. Μέχρι την ανασκαφή του κτηρίου, η ύπαρξη ανάκτορου που να ανήκει στην Παλαιοανακτορική περίοδο είχε θεωρηθεί μάλλον απίθανη καθώς τα αρχιτεκτονικά λείψανα που είχαν βρεθεί κάτω από τα διαμερίσματα της δυτικής κυρίως πτέρυγας του ανακτόρου ανήκαν σε μικρά κτήρια διαφόρων περιόδων, ασύνδετα μεταξύ τους και διεσπαρμένα. Η αποκάλυψη λοιπόν του «Κτηρίου του Ανατολικού Τομέα» κάλυψε την απουσία κτηριακού συγκροτήματος με διοικητικό χαρακτήρα. Η κατασκευή του «Κτηρίου του Ανατολικού Τομέα» σηματοδοτεί την έναρξη της περιόδου «Ζάκρος IV» αντίστοιχη με την ΥΜΙΑ περίοδο της Κεντρικής Κρήτης και αποτελεί μια σαφή τομή στον χαρακτήρα της εγκατάστασης. Όπως φαίνεται η περίοδος «Ζάκρος IV» είναι μια περίοδος άνθισης του οικισμού. Η λιγοστή καλλιεργήσιμη γη της κοιλάδας, η περιορισμένη άμεση ενδοχώρα λόγω των ορεινών όγκων και η γειτνίαση με τη θάλασσα παραπέμπουν σε μια εξωστρεφή εμπορική οικονομία με ενεργή συμμέτοχη σε ένα δίκτυο ανταλλαγών. Άλλωστε η ύπαρξη των λιμενικών εγκαταστάσεων εξαρτάται πριν από όλα από τις ανταλλαγές που διατηρεί με άλλα εμπορικά κέντρα. Μέχρι σήμερα δεν έχει εντοπισθεί κάποιο κτήριο με εκείνα τα ιδιαίτερα μορφολογικά χαρακτηριστικά που προσδιορίζουν τα ανάκτορα όπως αυτά μας είναι γνωστά από άλλες θέσεις άλλα και από το ανάλογο οικοδόμημα στην ίδια τη Ζάκρο. Οι ενδείξεις μιας ανερχομένης οικονομικά και κοινωνικά τοπικής ηγετικής ομάδας δεν σχετίζονται, προς το παρόν με την ύπαρξη ενός κεντρικού κτηρίου. Ωστόσο υπάρχει κάποιου είδους κοινοτική οργάνωση για την εκτέλεση δημοσίων έργων, όπως για παράδειγμα το οργανωμένο οδικό δίκτυο. Το τέλος της περιόδου «Ζάκρος IV» χαρακτηρίζεται από ένα ευρύτατο στρωματογραφικό ορίζοντα ευρέως ορατό στις διάφορες συνοικίες του μινωικού οικισμού. Με την κατασκευή του ανάκτορου που φαίνεται να ασκούσε ένα είδος μονοπωλιακής οικονομικής πολιτικής η οικονομική και κοινωνική κατάσταση στη Ζάκρο άλλαξε άρδην.