Όψεις της γλωσσοφιλοσοφικής και μεταφραστικής θεωρίας και πράξης στο έργο του Wilhelm von Humboldt

Abstract

Στόχοι της παρούσης ήταν η παρουσίαση του χουμπολτιανού έργου στην ελληνική επιστημονική κοινότητα και στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό, η προσέγγιση όψεων της θεωρίας του όσον αφορά γενικά τη γλώσσα και ειδικά σε σχέση με τη μετάφραση και η επανεκτίμησή τους μέσα από σύγχρονη οπτική με σκοπό την εξαγωγή συμπερασμάτων χρήσιμων πρωτίστως για τη μεταφραστική πράξη. Ξεκινώ με αναφορές σε πτυχές της ζωής και του έργου του Χούμπολτ, για να καταδειχθεί η ύπαρξη κοινής συνισταμένης, δηλ. η μόρφωση του μεμονωμένου ατόμου. Αποφασιστικό ρόλο σ’ αυτό παίζει η γλώσσα. Το ερώτημα της σύγχρονης φιλοσοφίας για το αν και πως η γλώσσα επηρεάζει τον τρόπο, με τον οποίο το ομιλούν υποκείμενο αντιμετωπίζει τον κόσμο, τίθεται σε ανθρωπιστική βάση και συσχετίζεται με κρίσιμα σημεία της θεωρίας του, για να αποκαλυφθεί ότι ήδη από τον 19ο αι. έχει δοθεί απάντηση. Ακολουθούνται πιστά τα χουμπολτιανά βήματα ως προς τη μεθοδολογία, δηλ. η προσπάθεια του να σκιαγραφήσει μια νέα επιστήμη (την ανθρωπολογία) και στη συνέχεια τη «γλωσσογνωσία» αναλύοντας μεμονωμένες όψεις ή όρους και δίνοντας έμφαση τόσο στην ομοιότητα, αλλά κυρίως στη διαφορετικότητα των γλωσσών, η οποία διαπιστώνεται ότι τελικά δεν αντιμετωπίζεται ως ανυπέρβλητο εμπόδιο. Προοδευτικά εξάγονται συμπεράσματα ικανά να προωθήσουν τις υπάρχουσες θεωρίες για τη γλώσσα και να διευκολύνουν το modus operandi της μεταφραστικής πράξης. Καταλήγουμε ότι η γλώσσα είναι διεργασία του πνεύματος. Όλες οι δραστηριότητες της διάνοιας είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με τη γλώσσα. Το πνεύμα πρέπει συνεχώς να καθιστά τη γλώσσα ικανή να εκφράσει τις σκέψεις του (και το πετυχαίνει με την άρθρωση). Τούτο δεν σημαίνει ότι η σκέψη προηγείται της γλώσσας, σημαίνει όμως ότι η γλώσσα είναι κατά κύριο λόγο ομιλία και εκφορά λόγου, δηλ. μια αδιάκοπη ένταξη αντικειμένων σε όρους. Κατά τη διαδικασία αυτή η γλώσσα συγκρούεται διαρκώς με τα όριά της, κυρίως δε στις αναδυόμενες επιστήμες και στη λογοτεχνία, όπου επινοεί νέες λέξεις και επεκτείνει τη χρήση των ήδη διαθέσιμων σημείων σε νέα πεδία. Επιπλέον, ως ίδιον χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης και ως μορφοποιούν όργανο της διανοίας είναι η μορφή, με την οποία ο άνθρωπος συνειδητοποιεί για τον εαυτό του ότι διαφέρει από τον κόσμο που τον περιβάλλει και ιδιοποιείται τον κόσμο. Τα όρια μιας γλώσσας είναι ταυτόχρονα τα όρια του κόσμου των ανθρώπων που την ομιλούν. Και επειδή σε κάθε γλώσσα κρύβεται μια ιδιαίτερη κοσμοθέαση, η μετάφραση δεν είναι απλώς η μεταφορά από μια κοσμοθέαση σε άλλη, διότι οι παραστάσεις των ατόμων δεν συμπίπτουν. Το ότι τελικά επιτυγχάνεται η συνεννόηση και η επικοινωνία οφείλεται μεταξύ άλλων στην κοινή φύση όλων των ανθρώπων.