Μορφές «επανίδρυσης του Ισλάμ» στη νεότερη και σύγχρονη εποχή: η εμφάνιση των ισλαμικών οργανώσεων: η περίπτωση των αδελφών μουσουλμάνων

Abstract

The present thesis examines the historical circumstances for the emergence and the development of the various Islamic, fundamentalist movements in the Sunni Islamic world in the context of the European colonial expansion and the subsequent contact between the traditional societies and the imported modernity. Starting by the examination of the puritanical Wahhabi movement of 19th century Arabia, the survey traces the development of the “Islamic Reform” message through the North African cities and countryside with their brotherhoods and religious movements, in an attempt to reconstruct the historical context for the emergence of the Islamic organizations in the newborn Arabic states during the middle-war period. Part of this context was Egypt as well, where the first organization of the Islamists, the Muslim Brotherhood, came to light in 1928. Through comparisons, the survey attempts to indicate the historical continuities or discontinuities among all these movements. It is suggested, that despite the common call for a “Re-establishment of Islam”, its terms and content many times proved to be quite different. That happened due to the different historical subjects, who expressed the same call, as well as their different approach towards their tradition and modernity. The Wahhabis and the Salafists for instance, spoke of “re-establishment” in terms of moral purification and war declarations on the idolatry, contrary to the Muslim Brothers who suggested the “re-establishment of Islam” as the means for healing social problems of their age, similar to the programs of the other ideologies. The ideological transformation of Islam created Islamism, which was the most modern expression of Islamic Fundamentalism. Taking into account the unclear boundaries between theology and ideology, the present thesis tries to show that Islamic Fundamentalism is not a monolithic but a multi-faceted phenomenon. For this reason, our analysis develops on two levels: the organizational and the ideological. The presentation of the various subjects and their demands takes place as long as their historical environment is reconstructed. By the connection of the wider history to that of the local societies, the reader finally de-codifies the materialistic and spiritual preconditions of the phenomena under examination.

Η παρούσα διατριβή εξετάζει τις συνθήκες γέννησης και την ιστορική εξέλιξη διάφορων ισλαμικών, φονταμενταλιστικών κινημάτων στον κόσμο του Σουννιτικού Ισλάμ κατά την περίοδο της εξάπλωσης της ευρωπαϊκής αποικιοκρατίας και της επαφής των παραδοσιακών κοινωνιών με την εισαγόμενη νεωτερικότητα. Ξεκινώντας από το πουριτανικό κίνημα του Ουαχαμπισμού στην Αραβία του 19ου αιώνα, η έρευνα παρακολουθεί τις διαδρομές του μηνύματος της «Ισλαμικής Μεταρρύθμισης» στις αδελφότητες και τα πνευματικά κινήματα της Βορείου Αφρικής στις πόλεις και την ύπαιθρο, ανασυνθέτοντας το ευρύ εκείνο ιστορικό πλαίσιο του κόσμου, όπου θα εμφανίζονταν οι ισλαμικές οργανώσεις στα νεότευκτα αραβικά κράτη του Μεσοπολέμου. Μέρος του κόσμου αυτού υπήρξε και η Αίγυπτος, όπου γεννήθηκε η πρώτη οργάνωση των Ισλαμιστών, η Μουσουλμανική Αδελφότητα το 1928. Μέσω συγκριτικών προσεγγίσεων, η έρευνα προσπαθεί να δείξει τις ιστορικές συνέχειες και ασυνέχειες μεταξύ όλων αυτών των κινημάτων. Παρά την ύπαρξη ενός κοινού αιτήματος για μια «επανίδρυση του Ισλάμ», η έρευνα αποδεικνύει, ότι το ίδιο αίτημα εκφράστηκε πολλές φορές με διαφορετικούς όρους κι απέκτησε ένα διαφορετικό περιεχόμενο. Αυτό συνέβη λόγω των διαφορετικών ιστορικών υποκειμένων, που εξέφρασαν το αίτημα αυτό, αλλά και λόγω του διαφορετικού βαθμού επαφής τους με την ίδια τους την παράδοση και τη νεωτερικότητα. Για παράδειγμα, οι Ουαχαμπίτες και οι Σαλαφιστές μίλησαν για «επανίδρυση του Ισλάμ» με όρους ενός πολέμου κατά των ειδώλων κι εξαγνισμού των ηθών, ωστόσο οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι πρότειναν την «επανίδρυση του Ισλάμ» ως ένα πρόγραμμα για την αντιμετώπιση των προβλημάτων της κοινωνίας του καιρού τους, εφάμιλλο των άλλων ιδεολογιών. Η ιδεολογική μεταμόρφωση του Ισλάμ δημιούργησε το μοντέρνο φαινόμενο του Ισλαμισμού, το οποίο αποτέλεσε και την πιο νεωτερική έκφραση του Ισλαμικού Φονταμενταλισμού. Λαμβάνοντας υπ’ όψιν τα δυσδιάκριτα όρια μεταξύ θεολογίας και ιδεολογίας, η παρούσα διατριβή προσπαθεί να δείξει, ότι ο Ισλαμικός Φονταμενταλισμός δεν είναι ένα ενιαίο φαινόμενο, αλλά μία τάση με πολλές διαφορετικές όψεις. Για τον σκοπό αυτό υιοθετήθηκαν δύο επίπεδα ανάλυσης: το οργανωτικό και το ιδεολογικό. Η παρουσίαση αυτών των φορέων και των αιτημάτων τους λαμβάνει χώρα παράλληλα με την ιστορική αποκατάσταση του κόσμου τους. Έτσι η μεγάλη ιστορία συνδέεται με την μικρή και ο αναγνώστης αποκωδικοποιεί εν τέλει τις υλικές και τις πνευματικές προϋποθέσεις εμφάνισης του υπό εξέταση φαινομένου.