Το μουσικό σημειογραφικό σύστημα του Γιάννη Χρήστου στα έργα της τελευταίας του δημιουργικής περιόδου [1965-1970]

Abstract

Η παρούσα διδακτορική διατριβή πραγματεύεται και διερευνά το σύστημα μουσικής σημειογραφίας που ανέπτυξε και επεξεργάστηκε ο συνθέτης Γιάννης Χρήστου (1926-1970) κατά την τελευταία δημιουργική του περίοδο, από το 1965 μέχρι τον τραγικό θάνατό του, το 1970. Τον βασικό κορμό αυτής της περιόδου αποτελούν τα έργα ΜΥΣΤΗΡΙΟΝ (1965 -66), ΠΡΑΞΙΣ ΓΙΑ 12 (1966) και ΕΝΑΝΤΙΟΔΡΟΜΙΑ (1965-1968), εκ των οποίων, οι εκδόσεις του δεύτερου και του τρίτου έργου συνοδεύονται από εκτενή επεξηγηματικά κείμενα οδηγιών του συνθέτη που βοηθούν στην σημειογραφική αποκωδικοποίησή τους. Ο Χρήστου μεριμνούσε και εργαζόταν συνεχώς για την ολοκλήρωση του σημειογραφικού του συστήματος, μέσω μιας διαδικασίας κωδικοποίησης, με σημεία και σύμβολα τα οποία θα γίνονταν εύκολα καταληπτά από χρήστες της παρτιτούρας, με εμφανή στόχο την κατάργηση, ή τουλάχιστον τον περιορισμό στο ελάχιστο, της υπάρξεως και της ανάγκης χρήσεως λεκτικών επεξηγήσεων και προσδιορισμών. Το σημειογραφικό σύστημα που ανέπτυξε ο Γιάννης Χρήστου, αν και εντάσσεται στον ευρύτερο χώρο των πειραματισμών της πρωτοποριακής μουσικής, κατά τις δεκαετίες του 1950 και 1960, είναι ένα σύστημα αυτόνομο στην εξέλιξή του, με το οποίο κωδικοποιεί τις δημιουργικές ιδέες του για μια οπτικοακουστική καταγραφή γεγονότων, ώστε να υπάρχει ένα άμεσο επικοινωνιακό αποτέλεσμα μεταξύ τού διπόλου συνθέτης-ερμηνευτής. Πάντως το ‘σύστημα Χρήστου’ μπορεί ευθέως να τοποθετηθεί στην πρώτη υφολογική σημειογραφική κατεύθυνση στην οποία κυριαρχεί η προσδιοριστική ακρίβεια. Ίσως αυτό να μη γίνεται αμέσως αντιληπτό σε ένα πρώτο κοίταγμα μιας από τις παρτιτούρες των τελευταία έργων του, όμως κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει, ακόμη και στις περιπτώσεις που παρουσιάζεται σκόπιμη ασάφεια, εφ’ όσον αυτή είναι απολύτως ελεγχόμενη και μπορεί να λειτουργεί ως επί μέρους γεγονός σε ένα αυστηρώς προκαθορισμένο πλαίσιο. Τα οποιαδήποτε ‘γραφήματα’, ‘σχεδιάσματα’, ή σύμβολα αλεατορικής ερμηνείας, βρίσκονται τοποθετημένα στο πλαίσιο ενός προσδιορισμένου και ελεγχομένου χρονοδιαγράμματος παράλληλων μουσικών συμβάντων. Το ‘σημειογραφικό σύστημα Χρήστου’ περιλαμβάνει τρεις τύπους σημειογραφίας (τους οποίους προσδιόρισε θεωρητικώς σε κείμενά του ο ίδιος): Συνθετική, Αναλογική και Μετρημένη. Η Συνθετική σημειογραφία αποτελεί το επιστέγασμα της σημειογραφικής επινοήσεως του Γιάννη Χρήστου, υποστηριζόμενη από ένα πλήρες θεωρητικό υπόβαθρο κωδικοποιήσεως. Αυτή η σημειογραφία μπορεί να συμπεριλαμβάνει και τους δύο άλλους τύπους, την Αναλογική και την Μετρημένη, αλλά θα πρέπει να επισημανθεί η χρήση διαφορετικής σημειογραφίας στην καταγραφή της παρτιτούρας για ολόκληρη την ορχήστρα και στην καταγραφή για τις πάρτες των οργάνων. Κατά κύριο λόγο η Συνθετική σημειογραφία χρησιμοποιείται συνήθως στην παρτιτούρα, ενώ στις πάρτες χρησιμοποιείται η Αναλογική ή η Μετρημένη. Σε αρκετές περιπτώσεις μπορεί να διατηρεί την καθιερωμένη σημειογραφία του πενταγράμμου (που εκφράζεται σε γενικές γραμμές από την Μετρημένη σημειογραφία). Αλλά η καινοτομία του σημειογραφικού συστήματος του Χρήστου διαμορφώνεται από μια σειρά νέων σημείων που λειτουργούν ως: α) σύμβολα δράσεως, περιγράφοντας την δράση του εκτελεστή που θα οδηγήσει αυτόματα στο επιθυμητό αποτέλεσμα (π.χ. στάση σώματος, κινήσεις, βλέμμα, αντιδράσεις με τους άλλους εκτελεστές, κ.λπ.), β) προσδιοριστικά σύμβολα ήθους, συνοδευόμενα από μια σειρά οδηγιών που προσδιορίζουν μέσα σε ποια ατμόσφαιρα πρέπει να παιχτεί ένα συγκεκριμένο απόσπασμα. Σχετικές πληροφορίες περί των τριών τύπων σημειογραφίας εξάγονται από τις σημειώσεις του συνθέτη, τις ευρισκόμενες στους Φακέλους Εργασίας αυτών των έργων, καθώς και από τις εκδόσεις των περισσοτέρων εξ αυτών, και συγκεκριμένως των: α) ΠΡΑΞΙΣ ΓΙΑ 12, β) ΕΝΑΝΤΙΟΔΡΟΜΙΑ, γ) H Κυρία με την Στρυχνίνη , δ) ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΙΣ Ι και ε) ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΙΣ ΙΙΙ (όλες οι εκδόσεις σε επιμέλεια και αντιγραφή ή σχεδιαστική φροντίδα του Νίκου Αυγέρη) - πάντως το ουσιαστικό μέρος των πληροφοριών βρίσκεται μόνο στα συνοδευτικά κείμενα της εκδόσεως των έργων ΠΡΑΞΙΣ ΓΙΑ 12 και ΕΝΑΝΤΙΟΔΡΟΜΙΑ. Στο συνοδευτικό κείμενο οδηγιών του έργου ΕΝΑΝΤΙΟΔΡΟΜΙΑ, το τμήμα που αναφέρεται στην σημειογραφία είναι σχεδόν το ίδιο με αυτό που υπάρχει στο έργο ΠΡΑΞΙΣ ΓΙΑ 12 (“Appendixes”, σσ. 20-21), με απουσία , όμως, των σημειώσεων περί του τρίτου τύπου - Μετρημένης - σημειογραφίας (μιας και δεν χρησιμοποιείται σε αυτό το έργο) και διαφοροποίηση επί των παραδειγμάτων (τα οποία λαμβάνονται από τα αντίστοιχα έργα)...