Les modalités du tragique dans le théâtre d’ Albert Camus

Abstract

Η τραγωδία είναι λουλούδι σπανιότατο, είχε πει ο Albert Camus, μεταγράφοντας σε καλλιτεχνικούς όρους την επιφυλακτικότητα των θεωρητικών απέναντι σε πολλά έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας που γράφτηκαν με στόχο να αποτελέσουν μέρος ή να ανανεώσουν το συγκεκριμένο λογοτεχνικό είδος, καθώς και την πολυφωνία των θεωριών που περιβάλλει την τραγωδία. Η επιφυλακτικότητα αυτή αντανακλάται στον τίτλο της παρούσας διατριβής, Les modalités du tragique dans le théâtre d’Albert Camus, η οποία επιχειρεί να εντοπίσει και να μελετήσει στα θεατρικά έργα του Camus τους τρόπους, τους όρους, τις μορφές, όπως αποδίδεται στα ελληνικά η λέξη modalités, που ενσωματώνουν και εκφράζουν την έννοια του τραγικού υπηρετώντας την ρητή πρόθεση του συγγραφέα να γράψει τη νέα, μοντέρνα τραγωδία, έχοντας οδηγό το κλασικό μοντέλο της. Το θέατρο του Camus είναι μια προσπάθεια, όπως ο ίδιος o συγγραφέας υποστηρίζει, να βρει τη σύγχρονη γλώσσα του αρχαίου αυτού καλλιτεχνικού είδους. Ο σαφής προσανατολισμός των θεατρικών κειμένων του Camus προς το τραγικό είδος νομιμοποιεί, κατά τη γνώμη μας, το εγχείρημα να ανιχνεύσουμε μέσα σε αυτά τα στοιχεία εκείνα που πιστοποιούν την απόπειρα του συγγραφέα. Σημείο εκκίνησης της έρευνας μας είναι η διαπίστωση μιας ταλάντευσης της αισθητικής του συγγραφέα ανάμεσα στο κλασικό μοντέλο και τις μοντέρνες εκφράσεις του θεάτρου· τα θεωρητικά κείμενα του Camus που αφορούν στη φύση και τη λειτουργία της θεατρικής τέχνης, στο ίδιο το θέατρό του ειδικότερα, και το είδος της τραγωδίας αποκαλύπτουν αυτή την αμφίδρομη αισθητική. Ιδρυτής στο Αλγέρι το 1936 της θεατρικής ομάδας «Théâtre du travail», την οποία, μετά την αποχώρηση του συγγραφέα από το κομμουνιστικό κόμμα διαδέχεται την επόμενη χρονιά το «Théâtre de l’Équipe», ο Camus εκφράζει ήδη αυτό το δυισμό στην πρόθεσή του να μεταφέρει στη σκηνή έργα του κλασικού θεάτρου χρησιμοποιώντας νέες σκηνοθετικές τεχνικές. Η αναζήτηση του μοντερνισμού θα οδηγήσει το συγγραφέα καταρχήν στη θεωρία του Antonin Artaud, η οποία, μεταφέροντας το κέντρο βάρους από το γραπτό κείμενο στη σκηνή, επιχειρεί να επαναπροσδιορίσει το θέατρο πριμοδοτώντας το θέαμα. Επηρεασμένος από το θέατρο της ανατολής, ο Artaud εμπνέεται το «Τhéâtre de la cruauté», το οποίο καταργεί το διαχωρισμό ανάμεσα σε σκηνή και πλατεία, βασίζεται στην φυσική παρουσία των ηθοποιών και χρησιμοποιεί τη γλώσσα με στόχο τη δημιουργία μιας ονειρικής ατμόσφαιρας· επιδίωξη του γάλλου θεωρητικού είναι να αποκαταστήσει τη μυστηριακή διάσταση του θεάτρου - θύμα, κατά τη γνώμη του, της κυριαρχίας στο δυτικό θέατρο του γραπτού κειμένου -, στοιχείο που υποδεικνύει μια συσχέτιση της θεωρίας του με την αρχαία ελληνική τραγωδία και που έλκει τον Camus. Ωστόσο, πιστός στο μοντέλο της κλασικής θεατρικής ποιητικής που πριμοδοτεί το γραπτό κείμενο και προσηλωμένος στη λογοτεχνική γλώσσα, ο συγγραφέας θα οδηγηθεί σύντομα στο θέατρο του Jacques Copeau, το οποίο, βασισμένο στο γραπτό κείμενο, επιχειρεί, με τη διακριτική καθοδήγηση του σκηνοθέτη και σε ένα κλίμα συλλογικότητας, να αναδείξει τα πρόσωπα και τις μεταξύ του σχέσεις χρησιμοποιώντας λιτά σκηνικά μέσα. Ο Camus ως σκηνοθέτης ακολουθεί πιστά τον «δάσκαλό» του, ενώ διαβλέπει στην «επάνοδο των συγγραφέων στη σκηνή» μια συνθήκη που οδηγεί στην αναγέννηση της τραγωδίας. Έκφραση της δυαδικότητας της φιλοσοφικής σκέψης του Camus, το λογοτεχνικό του έργο συνιστά την πραγμάτωση της διαρκούς προσπάθειας του συγγραφέα να συνδυάσει το κλασικό με το μοντέρνο στοιχείο και να δημιουργήσει ένα στυλ μέσα από την ταύτιση της μορφής και του περιεχομένου. Επίσης, το συνολικό του έργο τελεί σε μια διαρκή κινητικότητα ανάμεσα στο αφηρημένο και το συγκεκριμένο· η συγγραφική δραστηριότητα του Camus χαρακτηρίζεται από την πραγμάτευση του ίδιου θέματος μέσα από τρία λογοτεχνικά είδη : το δοκίμιο, το μυθιστόρημα και το θεατρικό κείμενο. Επιπλέον, ο ίδιος ο συγγραφέας χωρίζει το έργο του σε δύο κύκλους, του παραλόγου και της επανάστασης, επισημαίνοντας το τρίπτυχο μέσα από το οποίο αναπτύσσει κάθε φορά το θέμα του. Έτσι, το παράλογο αποτελεί τον πυρήνα του δοκιμίου Le mythe de Sisyphe, του μυθιστορήματος L’étranger, και των θεατρικών έργων Caligula και Le malentendu, ενώ το θέμα της επανάστασης πραγματεύονται αντίστοιχα το φιλοσοφικό κείμενο L’homme révolté, το μυθιστόρημα La peste και τα θεατρικά έργα L’état de siege και Les justes. Συμπληρωματικές όψεις ενός θέματος στη σκέψη του Camus, το αφηρημένο και το συγκεκριμένο φωτίζουν το ένα το άλλο σε μια απόπειρα συνολικής θεώρησης και οδηγούν αναπόφευκτα το συγγραφέα στην τραγωδία, καλλιτεχνικό είδος ουσιαστικά και αναγκαία συνδεδεμένο τόσο με τη φιλοσοφία όσο και με το θέαμα, όπου τα δύο αυτά στοιχεία συγχωνεύονται στο καλλιτεχνικό προϊόν. Εξάλλου, η ίδια η ενασχόληση του Camus με τη θεατρική πράξη αποδεικνύει την ανάγκη της συνύπαρξης της θεωρίας και της πραγμάτωσής της, καθώς ο ίδιος υπήρξε όχι μόνο θεατρικός συγγραφέας, αλλά και σκηνοθέτης και ηθοποιός. […]