Eναργής και πολυσημαινόμενη διαλεκτική του Γιάννη Κουνέλλη, εκφραστή της Αrte Povera, καλλιτεχνικού μανιφέστου πρωτοπορίας και φορμαλιστικής επανάστασης, με την ελληνική αρχαιότητα, το Βυζάντιο και θέματα της χριστιανικής εικονογραφίας

Abstract

Active and significant dialectic of Jannis Kounellis, representative of Arte Povera, artistic manifesto of the avant-garde and formalist revolution, with Greek Antiquity, Byzantium and the themes of Christian iconography" constitutes the title of this doctoral thesis. The aim of the research is to highlight the composition of the morphoplastic personality of the artist of Arte Povera, Jannis Kounellis, as well as the linguistic signs of Greek Antiquity, Byzantium and the themes of the Christian iconography that are transformed into visual discourse in the light of this artist's formal language. The dialectic of the work of Jannis Kounellis between Past – Tradition Contemporaneity constitutes the basis for the negotiation of research data. The thematic unit of Greek Antiquity refers to the following subsections: 1. Circle, 2. Well, 3. Fragments, 4. Labyrinth, 5. Frieze, 6. Ancient Greek tragedy, 7. Mycenaean civilization, 8. Mosaics. The analysis of the different subsections highlights the need to study, and therefore analyze, Greek antiquity at a conceptual level directly related to the morphoplastic writing of Jannis Kounellis. The second part of the thesis consists in studying the morphoplastic, iconographic and aesthetic elements that refer to Byzantine art and its connotations. At this stage of research, Byzantium converses with the linguistic diversity of Jannis Kounellis in the light of the direct link with the priesthood and the spiritual constitution of the art of Kazimir Malevich but also Andrei Rublev. The clear spirituality of the square and the economy of expressive means, with the golden background as a characteristic and fundamental example, inaugurate the multifaceted subjective dimension of synthetic diachronicity. The division of the Unity of Byzantium into subsections seems essentially undocumented precisely because the Installations, Performances or even the more traditional morphoplastic works of Jannis Kounellis, i.e. those which refer to the Alphabet or the marks of numbers and hidden symbols, have in common the morphoplastic of the golden background and the spiritual, priestly dimension. The potential morphoplasty of harmony and the interconnection of objective reality with inner experience, corroborate the multifaceted dialectic of the Arte Povera artist with Stephen Antonakos. Jannis Kounellis investigation of linguistic multimeaning concerning the contemplation of tradition and synchronicity, multilevel representations and polymorphic constitutions, inaugurates the establishment of a revolutionary morphoplastic writing that turns out to be evolutionary and finally abolishes the established .The Cross as a universal symbol but also a material ontology in the linguistic constitution of Jannis Kounellis combines spiritual experience with inner experience and sometimes converses with historical memory and historical discontinuities. The historical review from the 14th century AD, the first quarter of the 20th century and creators such as Piet Mondrian but also from the contemporary art scene, with a characteristic example of Ad Reinhardt and Ted Stamm, concerning presence and mental conception and morphoplastic of the ancient symbol, contributes to the reflection of its universal and timeless dimension. The linguistic idiosyncrasy of Jannis Kounellis contemplates the Cross as a point of clear reflection always in relation to historical reality and durability through marks that reconstruct the meaning and character of his gestural praxeology.

Η εναργής και πολυσημαινόμενη διαλεκτική του Γιάννη Κουνέλλη (1936-2017), εκφραστή της Αrte Povera, καλλιτεχνικού μανιφέστου Πρωτοπορίας και φορμαλιστικής επανάστασης, με την Ελληνική Αρχαιότητα, το Βυζάντιο και τα θέματα της Χριστιανικής Εικονογραφίας αποτελεί τον τίτλο της παρούσας Διδακτορικής Διατριβής. Το Corpus στο οποίο βασίζεται η εν λόγω επιστημονική έρευνα συγκροτούν οι Installations, οι Performances, οι ζωγραφικές Συνθέσεις αλλά και οι Συνθέσεις μικτής τεχνικής του Γιάννη Κουνέλλη που προέρχονται από προσωπική έρευνα σε Μουσειακά Ιδρύματα Ευρώπης, Αμερικής αλλά και σε ιδιωτικές συλλογές. Το ιδιαίτερα σημαντικό κειμενικό υλικό όπως η «Λιμναία Οδύσσεια» και η «Πεδιάδα του Ιονίου» περιλαμβάνει συνεντεύξεις, εξομολογήσεις και τοποθετήσεις του καλλιτέχνη αναφορικά με τα σύγχρονά του και μη πολιτικοκοινωνικά και αισθητικά τεκταινόμενα, ενίοτε και επεξηγήσεις για τον χαρακτήρα των έργων του, αλλά και την μορφοπλαστική και εννοιακή τους φιλοσοφία. Η αναφορά σε άρθρα του διεθνούς ηλεκτρονικού τύπου που παρέχουν σημαντικά στοιχεία για την διεθνή εκθεσιακή δραστηριότητα του Γιάννη Κουνέλλη, επισημαίνει την εξελικτική του γλωσσική διεργασία, άμεσα συνυφασμένη με τον μορφοπλαστικό χαρακτήρα της εικαστικής του γραφής, καθιερώνει μια νέα συνάντηση με την αντικειμενική πραγματικότητα και τις «εκφάνσεις της Συγχρονικότητας», ενώ η μελέτη του Καλλιτεχνικού Αρχείου του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης αλλά και του Αρχείου του Ινστιτούτου Σύγχρονης Ελληνικής Τέχνης (ΙΣΕΤ) συνέβαλε στην αρτιότερη παρουσίαση της καλλιτεχνικής πορείας του Γιάννη Κουνέλλη. Η επιλογή του ερευνητικού υλικού στο οποίο βασίζεται η εν λόγω Διδακτορική έρευνα, τόσο σε μορφοπλαστικό όσο και σε κειμενικό επίπεδο συνδέεται άμεσα με τον πυρήνα της διαλεκτικής συσχέτισης του καλλιτέχνη της Arte Povera με την Ελληνική Αρχαιότητα, το Βυζάντιο και τα θέματα της Χριστιανικής εικονογραφίας. Η μέθοδος προσέγγισης του ερευνητικού υλικού συνίσταται στην καταγραφή των ευρημάτων με την εν λόγω αναζήτηση να συνιστά τη μεγάλη πρόκληση της παρούσας έρευνας υπό το πρίσμα μιας συγκεκριμένης στόχευσης και μεθοδολογίας. Την αναζήτηση, έρευνα και πρώτη καταγραφή ακολούθησε η ένταξη στις θεματικές ενότητες και υποενότητες, με βάση τα μορφοπλαστικά χαρακτηριστικά που παραπέμπουν στις τρείς προαναφερθείσες ενότητες της Διδακτορικής Διατριβής. Η όσο το δυνατόν διεξοδική ανάλυσή τους, είναι άμεσα συνυφασμένη με καλλιτέχνες των αρχών του 20ου αιώνα, Έλληνες, Ευρωπαίους και Αμερικανούς ή και δημιουργών προγενέστερων περιόδων της Ιστορίας της Τέχνης, που οικειοποιήθηκαν εκφραστικά και αισθητικά τις μορφικές σημάνσεις του Γιάννη Κουνέλλη και οι οποίες αφορούν τις τρείς προαναφερθείσες θεματικές ενότητες. Η διαλεκτική συσχέτιση και με συγχρόνους του, όπως και ομοτέχνους του δημιουργούς, συμβάλλουν σε μια πιο ολοκληρωμένη διαλεκτική παρουσίαση του έργου του εκπροσώπου της Arte Povera. Το ερευνητικό ζητούμενο συνίσταται στην ανάδειξη της μορφοπλαστικής ιδιοσυστασίας του καλλιτέχνη της Arte Povera Γιάννη Κουνέλλη αλλά και των γλωσσικών σημάνσεων της Ελληνικής Αρχαιότητας, του Βυζαντίου και των θεμάτων της Χριστιανικής Εικονογραφίας που μεταπλάθονται σε εικαστικό λόγο υπό το πρίσμα της μορφικής γλώσσας του εν λόγω καλλιτέχνη. Η διαλεκτική εν τέλει του έργου του Γιάννη Κουνέλλη μεταξύ Παρελθόντος – Παράδοσης – Συγχρονικότητας συναποτελεί τη βάση διαπραγμάτευσης των ερευνητικών δεδομένων. Η διάρθρωση του θεματικού άξονα και της θεματικής αρχιτεκτονικής της παρούσας Διδακτορικής Διατριβής είναι άμεσα συνδεδεμένη με το διαχωρισμό σε τρία Μέρη-Ενότητες που συνίστανται στην Ελληνική Αρχαιότητα, το Βυζάντιο και τα θέματα της Χριστιανικής εικονογραφίας. Η θεματική ενότητα της Ελληνικής Αρχαιότητας αποτελείται από τις εξής υποενότητες: 1. Κύκλος, 2. Φρέαρ, 3. Θραύσματα, 4. Λαβύρινθος, 5. Ζωφόρος, 6. Αρχαία Ελληνική Τραγωδία, 7. Μυκηναϊκός Πολιτισμός, 8. Ψηφιδωτά. Η ανάλυση των επιμέρους υποενοτήτων, επισημαίνει την αναγκαιότητα διερεύνησης, συνεπώς και ανάλυσης, της Ελληνικής Αρχαιότητας σε εννοιακό πρωτίστως επίπεδο άμεσα συνυφασμένο με τη μορφοπλαστική γραφή του Γιάννη Κουνέλλη. Ο διαχωρισμός της ενότητας του Βυζαντίου σε υποενότητες, διαφαίνεται ουσιαστικά μη τεκμηριωμένος επειδή ακριβώς οι Installations, οι Performances ή ακόμη και τα πιο παραδοσιακά μορφοπλαστικά έργα του Γιάννη Κουνέλλη, δηλαδή εκείνα που αναφέρονται στο Αλφάβητο ή στις σημάνσεις των αριθμών και των κρυμμένων συμβόλων, έχουν κοινό σημείο και γνώρισμά τους τη μορφοπλασία του χρυσού φόντου αλλά και την πνευματική, ιερατική διάσταση. Η εν δυνάμει μορφοπλασία της αρμονίας και η συναρμογή της αντικειμενικής πραγματικότητας με την εσωτερική εμπειρία, ουσιαστικοποιεί την πολυσημαινόμενη διαλεκτική του καλλιτέχνη της Arte Povera με τον Stephen Antonakos. Η διερεύνηση της γλωσσικής πολυσημαντότητας του Γιάννη Κουνέλλη αναφορικά με την ενατένιση της Παράδοσης και της Συγχρονικότητας, τις πολυεπίπεδες και πολυμορφικές αναπαραστατικές ιδιοσυστασίες, εγκαινιάζει την καθιέρωση μιας επαναστατικής μορφοπλαστικά γραφής που αποδεικνύεται εξελικτική και εν τέλει καταργεί το καθιερωμένο. Το τρίτο μέρος της Διδακτορικής Διατριβής πραγματεύεται την θεματολογία των σημάνσεων της Χριστιανικής Εικονογραφίας στην μορφική, αισθητική και εννοιολογική πραγματικότητα του Γιάννη Κουνέλλη, υποσύνολο των οποίων αποτελεί το Σύμβολο του Σταυρού και η χειρονομιακή του διαπραγμάτευση από μέρους του καλλιτέχνη της Arte Povera. Η Κλίμακα, το στοιχείο της Φωτιάς και η υλική οντολογία της Καμπάνας, μεταλλάσσονται σε ιδιόλεκτα έκφρασης αλλά και εναργή σημεία της Συγχρονικότητας που επαναπροσδιορίζουν την ιστορική συνέχεια, μέσω Performances και Installations. Η διαλεκτική του Γιάννη Κουνέλλη με σύγχρονους καλλιτέχνες όπως ο Σωτήρης Σόρογκας, ο Stephen Antonakos και ο Michelangelo Pistoletto, διαμορφώνει μια άλλου είδους πολυσήμαντη και καθολική διάσταση της αναπαραστατικής ταυτότητας των θεμάτων της Χριστιανικής Εικονογραφίας που μεταλλάσσονται σε φορείς σημαίνουσας χειρονομιακής δραστικότητας. Ο διάλογος με την Παράδοση και τα σημεία της επισημαίνουν μια alternative εκφραστική ελευθερία του καλλιτέχνη που αντικατοπτρίζει τις όψεις της Ενεστώσας Πραγματικότητας. Ο Σταυρός ως οικουμενικό Σύμβολο αλλά και υλική οντολογία στην γλωσσική ιδιοσυστασία του Γιάννη Κουνέλλη συναρμόζει την πνευματική με την εσωτερική εμπειρία και ενίοτε συνομιλεί με την Ιστορική Μνήμη και τις ιστορικές ασυνέχειες. Η ιστορική ανασκόπηση ήδη από τον 14ο αιώνα μ.Χ., το πρώτο τέταρτο του 20ου αιώνα και δημιουργούς όπως ο Piet Mondrian αλλά και της σύγχρονης εικαστικής σκηνής, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τον Ad Reinhardt και τον Ted Stamm, αναφορικά με την παρουσία και την νοητική, μορφοπλαστική σύλληψη του πανάρχαιου Συμβόλου, συμβάλλει στον αναστοχασμό της καθολικής και διαχρονικής του διάστασης. Η γλωσσική ιδιοσυστασία του Γιάννη Κουνέλλη ενατενίζει το Σταυρό ως σημείο εναργούς προβληματισμού πάντα σε σχέση με την ιστορική πραγματικότητα και το διηνεκές μέσω σημάνσεων που ανασυνθέτουν το νόημα και τον χαρακτήρα της χειρονομιακής του πραξεολογίας. Η εκφραστική ελευθερία του καλλιτέχνη της Arte Povera που πολυσήμαντα συνδυάζει την αιχμηρή κριτική της πολιτισμικής πραγματικότητας, του ιστορικού Παρόντος, των αισθητικών αξιών και εν γένει τις κοινωνικοπολιτικές διαστάσεις του Σύγχρονου κόσμου, ενισχύει την πολύπλευρη προσάρτηση τύπων και σημάνσεων των θεματικών ενοτήτων και υποενοτήτων, εγκαινιάζοντας έτσι νέες μορφικές και γλωσσικές συμπαραδηλώσεις. Η αισθητική προσλαμβάνουσα του Φρεάτος ενέχει ως μορφοπλαστικό πυρήνα τον Κύκλο, ενώ τα Θραύσματα συνομιλούν ενίοτε είτε με στοιχεία της Χριστιανικής Εικονογραφίας όπως η Φωτιά είτε με σημάνσεις που παραπέμπουν στην συνδήλωση σημείων του Μυκηναϊκού Πολιτισμού. Η καθιέρωση της πολυσήμαντα πολυμορφικής σχέσης της πνευματικότητας με τις οντολογίες των υλικών μέσω αισθητικών ποικιλομορφιών και μορφικών επαναστάσεων συναινεί στη δημιουργία μιας εικονοπλαστικής ιδιοσυστασίας που σηματοδοτεί την επανερμηνεία της Πραγματικότητας και της Ιστορίας. Οι συμπράξεις τόσο σε αναπαραστατικό όσο και εννοιακό επίπεδο των τριών θεματικών ενοτήτων της Διδακτορικής Διατριβής, μεταπλάθει την έκφραση και το αντικειμενικό σε σημείο οικουμενικότητας αλλά και ταυτόχρονα υποκειμενικής διεργασίας και σύλληψης. Η Ιδέα και το Υλικό, το Συνειρμικό και η Ενεστώσα Πραγματικότητα συναποτελούν και συνορίζουν την de novo όσμωση Παρελθόντος και Συγχρονικότητας. Ο Γιάννης Κουνέλλης ως εκφραστής μιας πρωτοπορίας συνδιαλέγεται με την Παράδοση, αναπόφευκτα καθορίζει την επαναδιατύπωση του Ιστορικού χρόνου.