Πρακτικές αποθήκευσης στις κοινωνίες των πρώιμων ιστορικών χρόνων: στοιχεία τελετουργίας και λατρείας

Abstract

The subject of this doctoral thesis is storage practices and their role in the context of the ritual and cult activities of the early historical societies in the region of the Central and Southern Aegean. This transitional period, which lasted approximately five centuries, from the end of the Mycenaean world in the 12th century BC to the emergence of the archaic city in the 7th century BC, is better known in literary research as the "Early Iron Age". The study of storage, which is a multilayered function, remains a challenging task, with many people unaware of its value, although significant progress has been made in its investigation and analysis, which is mainly related to prehistoric societies and socio-economic perspectives. The idea and the significance of storage, particularly in the early historical times, remain largely unexplored in the field of archaeological research and primarily focused on the physical features of the vessels (typology, decoration), independent of the social and ideological context in which they are found. For the time period under consideration, the residence (house, oikos) serves as the primary, ecological and social unit. What is the significance of storage, and how does it relate to the emergence of the early historical house? What goods were kept in storage, and how did they fit into the requirements of the early historical societies for ritual and worship? How were agricultural products and storage containers used in the context of cult practices, and why were they dedicated and kept in ritual and cult places? How do the shape, decoration and function of storage vessels relate to the expression of religious beliefs? Ultimately, how are storage practices linked to the evolution of cult behavior and the understanding of social, cultural and ideological changes in the early historical societies? In order to provide answers to these questions, the present thesis examines areas related to ritual and cult activities and in which a storage function is confirmed on a smaller or larger scale. These are: a) settlements that have been interpreted by archaeological research as residences of local political-religious rulers; and b) public and communal shrines and temples. In the context of specific fertility and chthonic cults (those of Potnia, Demeter, Artemis, Zeus, Apollo and Dionysus), the form and use of the storage vessels and stored products found in the above structures are also examined, as well as their potential relationship with cult practices, such as the provision of ritual banquets (symposia) and the offerings of the “first-fruits” (aparchai). The storage function is approached in this thesis as an act of social and religious significance in the general social and ideological context of the early historical times; as a cultural practice rather than a purely economic and technological process (as is often the case in similar studies of this activity). Therefore, it is seen as a set of cultural choices transmitted from generation to generation that characterize a group or society and reflect economic conditions, technological knowledge, social organization and social relations, customs and traditions, but also ideological perceptions. Accepting the ritual as a customarily predetermined, repeated and symbolic activity with a particular structure, it accompanies with its religious or para-religious character, significant, crucial moments "of the cycle of time and life", that are connected to an individual’s physical and social development (such as change in age, identity or social status) or to changes in the community’s overall way of life. It conveys the need of a man to guard these significant life events and to ensure the blessing of a smooth passage at crucial, transitional moments (such as birth, puberty, marriage, anointing and death), either through sorcery or through religion. The present thesis adopts a holistic approach to the study of storage practices attempting to integrate the available archaeological material with literary and ethnographic information, particularly with the epic tradition, in the context of the interconnected relationship between the myth and historical, social and religious reality for the early Greek societies. An interpretive approach is attempted with a multifaceted set of information, having as an ultimate goal the contribution to a deeper understanding of the social and religious environment of the societies of the Aegean region after the end of the "palatial" world, as well as of their course towards a more complex way of organization.

Το θέμα που πραγματεύεται η παρούσα διδακτορική διατριβή είναι οι αποθηκευτικές πρακτικές και η θέση τους στο πλαίσιο των τελετουργικών και λατρευτικών δραστηριοτήτων των κοινωνιών των πρώιμων ιστορικών χρόνων στην περιοχή του Κεντρικού και Νότιου Αιγαίου, ενός μεταβατικού χρονικού διαστήματος πέντε περίπου αιώνων, από το τέλος του μυκηναϊκού κόσμου τον 12ο αιώνα π.Χ. ως τον 7ο και την ανάδειξη της αρχαϊκής πόλης, περισσότερο γνωστού στην ευρύτερη βιβλιογραφική έρευνα με τον όρο «Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου». Η μελέτη της αποθήκευσης, λειτουργίας με χαρακτήρα πολυδιάστατο, αποτελεί ένα σύνθετο έργο και η σημασία της παραμένει σε μεγάλο βαθμό πραγματικότητα άγνωστη, αν και έχουν γίνει σημαντικά βήματα στη διερεύνησή της, κυρίως όμως όσον αφορά τις προϊστορικές κοινωνίες και περισσότερο στο πλαίσιο κοινωνικο-οικονομικών προσεγγίσεων. Ειδικά για τους πρώιμους ιστορικούς χρόνους η έννοια και η σημασία της αποθήκευσης αποτελούν ένα περιορισμένο ως τώρα πεδίο της αρχαιολογικής έρευνας, περισσότερο εστιασμένο σε μορφολογικά χαρακτηριστικά των αγγείων (τυπολογία, διακόσμηση), εκτός του κοινωνικού και ιδεολογικού περιβάλλοντος στο οποίο ανήκουν. Η κατοικία –ο οίκος– αποτελεί για τη συγκεκριμένη περίοδο τη βασικότερη οικονομική και κοινωνική μονάδα. Ποια είναι η σημασία της αποθήκευσης και ποια η σχέση της με την ανάδειξη του οίκου των πρώιμων ιστορικών χρόνων; Ποια ήταν τα αποθηκευμένα προϊόντα και πώς σχετίζονταν με τις τελετουργικές και λατρευτικές ανάγκες των πρώιμων ιστορικών κοινωνιών; Για ποιον λόγο αφιερώνονταν και αποθηκεύονταν σε χώρους τελετουργίας και λατρείας διατροφικά αγαθά και αποθηκευτικά αγγεία, και πώς αυτά χρησιμοποιούνταν στο πλαίσιο των λατρευτικών πρακτικών; Πώς σχετίζεται η μορφή, η διακόσμηση και η χρήση των αποθηκευτικών αγγείων με την έκφραση των λατρευτικών πεποιθήσεων; Και πώς, τελικά, συνδέονται οι αποθηκευτικές πρακτικές με τη διαμόρφωση της λατρευτικής συμπεριφοράς και την κατανόηση των κοινωνικών, πολιτισμικών και ιδεολογικών μεταβολών στις πρώιμες ιστορικές κοινωνίες; Για την απάντηση αυτών των ερωτημάτων εξετάζονται στην παρούσα έρευνα χώροι που σχετίζονται με τελετουργικές/ λατρευτικές δραστηριότητες και στους οποίους επιβεβαιώνεται αποθηκευτική λειτουργία σε μικρότερη ή μεγαλύτερη κλίμακα. Πρόκειται για: α) οικιστικά κατάλοιπα που έχουν ερμηνευθεί από την αρχαιολογική έρευνα ως κατοικίες των κατά τόπους πολιτικών-θρησκευτικών ηγεμόνων, και β) κοινοτικά/ δημόσια ιερά και ναούς. Εξετάζεται, επίσης, η μορφή και η χρήση των αποθηκευτικών τους αγγείων και τα αποθηκευμένα προϊόντα, καθώς και η πιθανή σχέση τους με τις λατρευτικές πρακτικές, όπως η παράθεση τελετουργικών συμποσίων και η προσφορά των ἀπαρχῶν, στο πλαίσιο χαρακτηριστικών γονιμικών και χθόνιων λατρειών (όπως της Πότνιας, της Αρτέμιδος, της Δήμητρας, του Διός, του Απόλλωνος και του Διονύσου). Η αποθηκευτική λειτουργία προσεγγίζεται στην παρούσα διατριβή ως πράξη με κοινωνική και θρησκευτική σημασία στο γενικότερο κοινωνικό και ιδεολογικό πλαίσιο των πρώιμων ιστορικών χρόνων, ως πολιτισμική πρακτική και όχι ως αποκλειστικά οικονομική και τεχνολογική διαδικασία (όπως συχνά συμβαίνει σε αντίστοιχες μελέτες αυτής της δραστηριότητας), ως σύνολο δηλαδή πολιτισμικών επιλογών που μεταδίδονται από γενιά σε γενιά χαρακτηρίζοντας μια ομάδα ή κοινωνία, αντανακλώντας τις οικονομικές συνθήκες, την τεχνολογική γνώση, την κοινωνική οργάνωση και τις κοινωνικές σχέσεις, τις συνήθειες, την παράδοση, αλλά και τις ιδεολογικές αντιλήψεις. Ως εθιμικά προκαθορισμένη, επαναλαμβανόμενη και συμβολική δραστηριότητα με συγκεκριμένη δομή, η τελετουργία συνοδεύει με τον θρησκευτικό ή παρα-θρησκευτικό χαρακτήρα της σημαντικές οριακές στιγμές «του κύκλου του χρόνου και της ζωής», σχετικές με τη φυσική και κοινωνική εξέλιξη του ατόμου (αλλαγή ταυτότητας, κοινωνικής θέσης, ηλικίας) ή με αλλαγές στη ζωή της κοινότητας. Εκφράζει την ανάγκη του ανθρώπου να προστατεύσει αυτές τις στιγμές μετάβασης, μέσω της μαγείας ή της θρησκείας, εξασφαλίζοντας το ομαλό πέρασμα από τη μία κατάσταση σε μία άλλη (όπως είναι η γέννηση, η ενήβωση, ο γάμος, το χρίσμα και ο θάνατος). Η μελέτη των αποθηκευτικών πρακτικών και η σχέση τους με την τελετουργία και τη λατρεία προσεγγίζεται στην παρούσα μελέτη ολιστικά, σε μια προσπάθεια συνδυασμού του διαθέσιμου αρχαιολογικού υλικού με φιλολογικές και εθνογραφικές πληροφορίες, και κυρίως με την επική παράδοση, στο πλαίσιο της αλληλένδετης σχέσης του μύθου και της ιστορικής, κοινωνικής και θρησκευτικής πραγματικότητας για τις πρώιμες ελληνικές κοινωνίες. Επιχειρείται μια ερμηνευτική προσέγγιση ενός πολύπλευρου συνόλου πληροφοριών, με απώτερο σκοπό τη βαθύτερη κατανόηση του κοινωνικού και λατρευτικού/ θρησκευτικού περιβάλλοντος των κοινωνιών του ευρύτερου αιγαιακού χώρου μετά το τέλος του «ανακτορικού» κόσμου, καθώς και της πορείας τους προς έναν πιο σύνθετο τρόπο κοινωνικής και θρησκευτικής οργάνωσης.