Εικονογραφικές αναπαραστάσεις της εξορίας: το σώμα και ο χώρος

Abstract

This doctoral thesis focuses on the issue of the representation of exile in photography. In particular, we focus on the study of the representation of the space of everyday-life in exile through photographic documents of the camps of the islands of Trikeri and Gyaros, which functioned as places of exclusion and punishment in the recent history of Greece. Photography is understood as an object, practice and event, interwoven with the individually and collectively experienced space of exile. The photographs that formed the basis of the thesis were collected through extensive research in institutional archives and personal collections and come from three perspectives. The first is that of the personal photographs of exiles that now belong to the archives of the A.S.K.I. (Archive of Contemporary Social History), the archive of the KKE and some personal archives. The second consists of photographs of the Audiovisual Archive of the International Comittee of the Red Cross, a Geneva-based organization that visited the camps to provide humanitarian aid. The third group consists of journalistic photographs from two European magazines (Stern and Paris Match) that flew over the camp of Gyaros during the junta. The photographs of each perspective were analyzed at the level of iconographic content, having been classified according to specific themes, centered on the representation of everyday practices around a two-part scheme of "everyday" and "special. A parallel analytical process focused on the performative effects of the photographs at the time of their taking and afterwards, as well as on the context in which they were produced. The dissertation concludes that through each of the perspectives, the 'same' reality of exile is constituted as different, depending on the interpretation attributed to it by the producers and participants in the photographic events. The photographs produced in the field of exclusion from political life, from the perspective of both the subjects who suffered it and the external observers, constructed potential fields of citizenship, participating in the formation of fields of encounters in which they invite the viewers to participate. In addition, the photographs of exile engage and participate in relations of presence, and even those "that do not exist," according to Azoulay, are parts of photographic encounters. A parallel result of the thesis is the inclusion in a research field of visibility of the photographic documents of exile, some of which had not been published until recently.

Η διατριβή εστιάζει στο ζήτημα της αναπαράστασης της εξορίας στη φωτογραφία. Ειδικότερα, επικεντρωθήκαμε στη μελέτη της αναπαράστασης του χώρου του καθημερινού της εξορίας σε φωτογραφικά τεκμήρια από τα στρατόπεδα των νησιών Τρίκερι και Γυάρο, που λειτούργησαν ως τόποι αποκλεισμού και σωφρονισμού στην πρόσφατη ιστορία της χώρας. Η φωτογραφία νοείται ως αντικείμενο, πρακτική και γεγονός, που διαπλέκεται με το βιωμένο ατομικά και συλλογικά χώρο της εξορίας. Οι φωτογραφίες που διαμόρφωσαν τη βάση για τη διατριβή, συγκεντρώθηκαν μέσω εκτενούς έρευνας σε θεσμικά αρχεία και προσωπικές συλλογές και προέρχονται από τρεις οπτικές γωνίες. Η πρώτη είναι αυτή των προσωπικών φωτογραφιών εξόριστων που ανήκουν σήμερα στα αρχεία των Α.Σ.Κ.Ι. (Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας), το αρχείο του ΚΚΕ (Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας) καθώς και σε μία σειρά από προσωπικά αρχεία. Η δεύτερη συγκροτείται από φωτογραφικό υλικό του Οπτικοακουστικού αρχείου του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού, θεσμού με έδρα τη Γενεύη που επισκεπτόταν τα στρατόπεδα για την παροχή ανθρωπιστικής βοήθειας. Την τρίτη ομάδα αποτελούν δημοσιογραφικές φωτογραφίες δύο ευρωπαϊκών περιοδικών (Stern και Paris Match) που πέταξαν πάνω από το στρατόπεδο της Γυάρου στη χούντα. Οι φωτογραφίες των επιμέρους οπτικών αναλύθηκαν στο επίπεδο του εικονογραφικού περιεχομένου τους, αφού ταξινομήθηκαν με βάση συγκεκριμένες θεματολογικές επικεντρώσεις, που αφορούν την αναπαράσταση καθημερινών πρακτικών γύρω από ένα δίπτυχο «καθημερινού» και «ειδικού». Μία παράλληλη αναλυτική διαδικασία επικεντρώθηκε στις τελεστικές επενέργειες των φωτογραφιών στο χρόνο της λήψης τους, αλλά και αργότερα, καθώς και στη διερεύνηση του πλαισίου στο οποίο παρήχθησαν. Η έρευνα καταλήγει στη θέση ότι διαμέσου καθεμιάς από τις οπτικές γωνίες, η «ίδια» πραγματικότητα της εξορίας, συγκροτείται ως διαφορετική, ανάλογα με την ερμηνεία που της αποδίδεται από τους παραγωγούς και τους συμμετέχοντες/ουσες στα φωτογραφικά γεγονότα. Οι φωτογραφίες που παρήχθησαν στο πεδίο της εξαίρεσης από τον πολιτικό βίο, από την οπτική γωνία των υποκειμένων που την υπέστησαν, όσο και των εξωτερικών παρατηρητών κατασκεύασαν δυνητικά πεδία πολιτειακότητας, μετέχοντας στη διαμόρφωση πεδίων συναντήσεων, στα οποία καλούν τους/τις θεατές να συμμετάσχουν. Επιπρόσθετα, οι εικόνες της εξορίας εμπλέκονται και μετέχουν σε σχέσεις παρουσίας, ενώ ακόμη και αυτές «που δεν υπάρχουν», κατά Azoulay, αποτελούν τμήματα των φωτογραφικών συναντήσεων. Παράλληλο αποτέλεσμα της διατριβής, αποτελεί η ένταξη σε ένα ερευνητικό πεδίο ορατότητας των φωτογραφικών τεκμηρίων της εξορίας, κάποια από τα οποία δεν ήταν μέχρι πρόσφατα δημοσιευμένα στο ευρύ κοινό.

La tesis se centra en el tema de la representación del exilio en la fotografía. En particular, nos centramos en la representación del espacio de la vida cotidiana del exilio en los documentos fotográficos de los campos de las islas de Trikeri y Gyaros, que funcionaron como espacios de detención y exclusión en la historia reciente de Grecia. La fotografía se entiende como objeto, práctica y acontecimiento, entrelazados con el espacio de exilio vivido individualmente y colectivamente. Las fotografías que sirvieron de base a la tesis fueron recopiladas a través de una amplia investigación en archivos institucionales y colecciones personales y proceden de tres perspectivas. La primera es la de las fotografías personales de exiliados que hoy pertenecen a los archivos del A.S.K.I. (Archivos de Historia Social Contemporánea), al archivo del KKE (Partido Comunista de Grecia) y a varios archivos personales. El segundo está formado por material fotográfico de los Archivos Audiovisuales de la Comité Internacional de la Cruz Roja, institución con sede en Ginebra que visitó los campos para prestar ayuda humanitaria. El tercer grupo está formado por fotografías periodísticas de dos revistas europeas (Stern y Paris Match) que sobrevolaron el campo de Gyaros durante la junta. Las fotografías de las tres perspectivas, se analizaron a nivel de su contenido iconográfico, habiéndose clasificado según temáticas específicas, que implican la representación de prácticas cotidianas en torno a un díptico de "cotidianidad" y lo "especial". Un proceso analítico paralelo se centró en los efectos performativos de las fotografías en el momento de su realización y posteriormente, así como en estudio del contexto en el que se produjeron. La investigación concluye con la tesis de que, a través de cada una de las perspectivas, la "misma" realidad del exilio se constituye como diferente, dependiendo de la interpretación que le atribuyan los/las productores/as y participantes en los eventos fotográficos. Las fotografías producidas en el ámbito de la exclusión de la vida política, tanto desde la perspectiva de los sujetos que la sufrieron como de los observadores externos, construyeron campos potenciales de ciudadanía, participando en la formación de campos de encuentros en los que invitan a participar a los/las espectadores/as. Además, las imágenes del exilio se comprometen y participan en relaciones de presencia, e incluso aquellas "que no existen", según Azoulay, forman parte de encuentros fotográficos. Un resultado paralelo de la tesis es la inclusión en un campo de investigación y visibilidad, de los documentos fotográficos del exilio, algunos de los cuales no han sido publicados en el dominio público hasta hace poco.