Элементы древнегреческой мифологии в творчестве К. П. Кавафиса

Abstract

The presence of ancient Greek mythology in modern Greek poetry has concerned several researchers and relevant articles and studies have been written on the work of Seferis, Elytis, Ritsos, Sikelianos, Engonopoulos and others. It is impressive the absence of a relevant special study on the work of C.P. Cavafy, even though it is an internationally acclaimed work. With the exception of a few articles or references to more general studies, this topic has been incompletely investigated. This specific thesis seeks to fill this gap with the analytical detection and exhaustive commentary of elements of ancient Greek mythology in the entire Cavafy’s poetic and prose work. This doctoral thesis consists of seven (7) parts. The first part constitutes the introduction where a brief reference is made to the scientific theories on the relationships between myth and literature, presentation and commentary of the most important bibliographic references to the presence of ancient Greek mythology in Cavafy's work with the aim of showing that the topic has been investigated mainly in fragments . In addition, the methodological path chosen in order to serve the purpose of the research is presented. Among others, a key methodological tool is the theory of the comparativist P. Brunel, and in particular the triptych emergence - flexibility - radiation of mythological elements in a literary work. The concept of mythological elements in relation to Cavafy's work is also explained in more detail (e.g. a title, a passage, etc.) and the aim of the thesis is set in more detail. In the second part, the early period (1882-1891) of Cavafy's literary creation is analyzed and the elements of ancient mythology detected in Cavafy's work are presented, with the main argument being that the poet in this period, under the influence of the Romantic literary movement, resorts to ancient Greek myth mainly to express personal feelings and that elements of myth are chosen that do not require the reader/receiver to make a special effort to familiarize and understand them, but function within the logic of common property and cultural memory, as in the poem ‘’Bacchikon’’ where the mythological element emerges as a flattening stereotype, that of the god Dionysus and his relationship with wine drinking. The function of the mythological elements in his works of this period is discussed and the relationship with the works of his literary contemporaries is compared, when it is judged that this comparison sheds light on Cavafy's handling of the literary myth. What is also important is that in the majority of the mythological works of this period, important issues of either artistic expression or thematic issues that will develop later are found and thus these early verse works illuminated by later poems capture part of Cavafy's journey. A typical example is the poems ‘’Aedos’’ and ‘’The Poet and the Muse’’ where the central theme of Cavafy's relations with the gods appears and indeed in the form of an allied relationship that will later go through stages of competition, mockery or transformation of the gods into moral or aesthetic forces. The third part is dedicated to the period 1891-1893, when Cavafy turns to issues of antiquarian knowledge and this chapter functions as a transitional key for the next chapter which examines poems that are more related to scholarly sources, i.e. Homer, Plato and the tragic poets. In this part, mainly poems of Cavafy's transition from Romanticism to Parnassism are analyzed and the antiquarian knowledge and the use of the myth are examined as an indication of the poet's intellectual cultivation and as his response to the surrounding philological atmosphere of his time. He uses the myth to express his admiration for Greek greatness (e.g. the poem ‘’Ancient Tragedy’’), to discuss issues of religious fanaticism (e.g. the poem ‘’Memory’’) without, however, abandoning his romantic tendencies ( e.g. ‘’The mountain’’). The exploitation of myth in this period seems to be closer to specific myths rather than simply common cultural conventions and perhaps requires a greater familiarity of the reader with mythology than in the earlier period. The fourth part covers the period 1894-1903 (with one exception of 1911) which includes Cavafy's main shift towards Symbolism. The main research content of this chapter is the scholarly sources from which Cavafy derives mythological elements and the way he manages them. Cavafy's interest in ancient Greek myth during this period becomes more conscious without, however, becoming antiquarian. He uses myth in a critical way to project ideas of his personal poetic mythology, using mythological structures as a stage for themes that constantly preoccupy him and reappear in a number of different poems (death, fate, power, gods, youth). The mythological domains chosen in the majority of these poems cover the poem as narrative material, but the poet takes care to activate them subtly (e.g. in the poem ‘’Interruption’’) or provocatively (e.g. in the poem ‘’Ithaki’’) in a refreshing way. Moreover, it exploits intertextuality multi-prismatically by applying its subcategories, as defined by Genette much later (e.g. paratextuality with the use of quotations or elements of metatextuality as in ‘’The End of Ulysses’’) or by prematurely applying Eliot's mythical array. The poems of this period shape the mythological material into symbolic allegories that derive their prestige from the mythological tradition. The fifth part analyzes poems of the poet's maturity, when he has abandoned purely ancient mythic poems and turns mainly to history as the source and direction of his poetic universe. The mythological elements that appear in this period are no longer of interest as source or thematic, but as elements of atmosphere. The elements of myth appear as the object of activity of professional classes such as sculptors or poets and frame the historical and social contexts of the poems. In this chapter we also include poems where the mythological elements appear mainly as a poetic function of the language, i.e. they are related to the literary style. A typical example is when a mythological name, usually a god, is introduced as a description of the poetic subject and with this literary trick on behalf of Cavafy, the qualities attributed to it are felt in a direct way as in the poem ‘’Iasi tomb’’ the hero is characterized as Narcissus and Hermes and thus with two one-word predicates a number of common literary conventions are activated in the reader. It is attempted, therefore, and an approach to how the myth, in addition to a theme, a motif, can also function as an aesthetic means that enriches, clarifies and ultimately extends the poetic discourse, and in this part of the research we choose to examine Cavafy's contacts with the movement of Aestheticism, which, although they started earlier, we consider that at this point of our analysis they emerge more functionally. In the sixth part, the findings of the research are given, where the mechanism of the utilization of the ancient myth by the poet is briefly presented. The main conclusion of the research is that elements of ancient Greek myth are present in all categories of Cavafy's poems (philosophical, hedonistic, historical/pseudo-historical) and are present from his first poetic steps until the end of his creative career in 1933. the ancient myth is directly related to the influences it receives in each period of its creation and finally the literary treatment of the myth becomes a key to the interpretation of Cavafy's own poetic development. Thus, initially the connection with the myth is mainly external as a way of expressing one's own psyche. Subsequently, Cavafy will show a greater interest in archeology and in particular in the Greek world without, however, his interest ever being simply antiquarian. It is important to note that in Cavafy we will not find poems overloaded with a multitude of mythological elements that are heavy. Usually, he chooses clearly mythological elements and manages them with acumen and symmetry without making a show of knowledge. Often, mythic structures are reconstructed to signal Cavafy's idea without, however, doing so arbitrarily and creating problems of understanding for the reader/receiver. So, he utilizes the myth in a critical way to project timeless and universal ideas while creating his own palimpsest. This research effort managed to offer a unified interpretation of the mechanism of utilization of ancient Greek myths by Cavafy and even to highlight poems that have received little or no attention from critics such as the poem The tears of Phaethon's brothers. Every attempt to interpret the use of mythological elements by the poet was based exclusively on evidence, either ergographic or biographical, and all reputable Cavafian literature was used in a critical way and not simply as a reproduction. In the seventh and last part, the primary and secondary sources from the Greek-language and foreign-language literature used in this research are given.

Η παρουσία της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας στη νεοελληνική ποίηση έχει απασχολεί αρκετούς ερευνητές κι έχουν γραφεί σχετικά άρθρα και μελέτες στο έργο των Σεφέρη, Ελύτη, Ρίτσου, Σικελιανού, Εγγονόπουλου κ.ά. Εντύπωση προκαλεί η απουσία μιας σχετικής ειδικής μελέτης για το έργο του Κ.Π. Καβάφη, παρόλο που είναι έργο καταξιωμένο διεθνώς. Με την εξαίρεση μερικών άρθρων ή αναφορών σε γενικότερες μελέτες το θέμα έχει διερευνηθεί ελλιπώς. Η συγκεκριμένη διατριβή επιδιώκει να καλύψει το κενό αυτό με την αναλυτική ανίχνευση και τον εξαντλητικό σχολιασμό στοιχείων αρχαίας ελληνικής μυθολογίας στο σύνολο του ποιητικού και πεζού έργου του Αλεξανδρινού.Η συγκεκριμένη διδακτορική διατριβή αποτελείται από επτά (7) μέρη. Το πρώτο μέρος αποτελεί την εισαγωγή όπου γίνεται σύντομη αναφορά στις επιστημονικές θεωρίες για τις σχέσεις του μύθου και της λογοτεχνίας, παρουσίαση και σχολιασμός των σημαντικότερων βιβλιογραφικών αναφορών στη παρουσία της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας στο έργο του Καβάφη με στόχο να δειχτεί ότι το θέμα έχει διερευνηθεί κυρίως αποσπασματικά. Επιπλέον, παρουσιάζεται η μεθοδολογική πορεία που επιλέχτηκε, προκειμένου να υπηρετηθεί ο σκοπός της έρευνας. Μεταξύ άλλων βασικό μεθοδολογικό εργαλείο αποτελεί η θεωρία του συγκριτολόγου P.Brunel κι ειδικότερα το τρίπτυχο ανάδυση - ευλυγισία - ακτινοβολία των μυθολογικών στοιχείων σε ένα λογοτεχνικό έργο. Επεξηγείται, επίσης, περισσότερο η έννοια μυθολογικά στοιχεία σε σχέση με το έργο του Καβάφη (π.χ. ένας τίτλος, ένα παράθεμα κτλ.) και τίθεται πιο αναλυτικά η σκοποθεσία της διατριβής. Στο δεύτερο μέρος αναλύεται η πρώιμη περίοδος (1882-1891) της λογοτεχνικής δημιουργίας του Καβάφη και παρουσιάζονται τα στοιχεία αρχαίας μυθολογίας που ανιχνεύονται στο έργο του Καβάφη με κύριο επιχείρημα ότι ο ποιητής αυτή την περίοδο υπό την επιρροή και του λογοτεχνικού κινήματος του Ρομαντισμού καταφεύγει και στον αρχαιοελληνικό μύθο κυρίως για να εκφράσει προσωπικές ψυχικές καταστάσεις κι ότι επιλεγεί στοιχεία μύθου που δεν απαιτούν από τον αναγνώστη/αποδέκτη ιδιαίτερη προσπάθεια οικείωσης και κατανόησής τους, αλλά λειτουργούν μέσα στη λογική του κοινού κτήματος και της πολιτισμικής μνήμης, όπως στο ποίημα "Βακχικόν'' που το μυθολογικό στοιχείο αναδύεται ως ένα ισοπεδωτικό στερεότυπο, αυτό του θεού Διόνυσου και της σχέσης του με την οινοποσία. Συζητείται η λειτουργία των μυθολογικών στοιχείων στα έργα του αυτής της περιόδου και συγκρίνεται η σχέση με έργα συγχρόνων του λογοτεχνών, όταν κρίνεται ότι αυτή η σύγκριση φωτίζει τον τρόπο διαχείρισης του λογοτεχνικού μύθου από τον Καβάφη. Σημαντικό ακόμα είναι ότι στην πλειοψηφία των έργων μυθολογικού ιστού αυτής της περιόδου απαντώνται σημαντικά ζητήματα είτε καλλιτεχνικής έκφρασης είτε θεματικής που θα εξελιχτούν αργότερα και έτσι αυτά τα πρώιμα στιχουργήματα φωτισμένα από μεταγενέστερα ποιήματα αποτυπώνουν μέρος της διαδρομής του Καβάφη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τα ποιήματα ''Αοιδός'' και ''Ο ποιητής και η Μούσα'' όπου εμφανίζεται το κεντρικό καβαφικό θέμα των σχέσεων με τους θεούς και μάλιστα με τη μορφή της σύμμαχης σχέσης που αργότερα θα περάσει στάδια ανταγωνισμού, εμπαιγμού ή μετατροπής των θεών σε ηθικές είτε αισθητικές δυνάμεις. Το τρίτο μέρος αφιερώνεται στην περίοδο 1891-1893, όταν ο Καβάφης στρέφεται σε ζητήματα αρχαιογνωσίας και το κεφάλαιο αυτό λειτουργεί ως μεταβατικό κλειδί για το επόμενο κεφάλαιο που εξετάζονται ποιήματα που έχουν σχέση περισσότερο με λόγιες πηγές δηλαδή τον Όμηρο, τον Πλάτωνα και τους τραγικούς ποιητές. Σε αυτό το μέρος αναλύονται κυρίως ποιήματα μετάβασης του Καβάφη από τον Ρομαντισμό στον Παρνασσισμό και εξετάζονται η αρχαιογνωσία και η χρήση του μύθου ως ένδειξη πνευματικής καλλιέργειας του ποιητή και ως ανταπόκρισή του στην περιρρέουσα φιλολογική ατμόσφαιρα της εποχής του. Αξιοποιεί τον μύθο για να εκφράσει τον θαυμασμό του στο ελληνικό μεγαλείο (π.χ. το ποίημα ''Η αρχαία τραγωδία''), να συζητήσει θέματα θρησκευτικού φανατισμού (π.χ. το ποίημα ''Μνήμη'') χωρίς να έχει εγκαταλείψει, όμως, τις ρομαντικές του τάσεις (π.χ. το πεζό ''Το βουνό''). Η αξιοποίηση του μύθου αυτή την περίοδο φαίνεται να πλησιάζει περισσότερο συγκεκριμένους μύθους και όχι απλά κοινές πολιτισμικές συμβάσεις και ίσως απαιτείται μεγαλύτερη εξοικείωση του αναγνώστη/αποδέκτη με τη μυθολογία από ό,τι την προηγούμενη περίοδο. Το τέταρτο μέρος απλώνεται στην περίοδο 1894-1903 (με μία εξαίρεση του 1911) που περιλαμβάνει την κύρια στροφή του Καβάφη προς τον Συμβολισμό. Κύριο ερευνητικό διακείμενο αυτού του κεφαλαίου είναι οι λόγιες πηγές από όπου ο Καβάφης αντλεί μυθολογικά στοιχεία κι ο τρόπος που τα διαχειρίζεται. Το ενδιαφέρον του Καβάφη προς τον αρχαίο ελληνικό μύθο αυτή την περίοδο γίνεται πιο συνειδητό χωρίς, όμως, να γίνεται αρχαιολατρικό. Αξιοποιεί τον μύθο με τρόπο κριτικό για να προβάλει ιδέες της προσωπικής ποιητικής μυθολογίας του αξιοποιώντας τις μυθολογικές δομές ως σκηνοθεσία για θέματα που τον απασχολούν σταθερά και επανεμφανίζονται σε πλήθος διαφορετικών ποιημάτων (θάνατος, μοίρα, εξουσία, θεοί, νιάτα). Οι μυθολογικές δομές που επιλεγεί στην πλειοψηφία αυτών των ποιημάτων καλύπτουν το ποίημα ως αφηγηματική ύλη που, όμως, ο ποιητής φροντίζει διακριτικά (π.χ. στο ποίημα Διακοπή) ή και προκλητικά (π.χ. στο ποίημα ''Ιθάκη'') να τις ενεργοποιήσει με τρόπο ανανεωτικό. Αξιοποιεί, επιπλέον, πολυπρισματικά τη διακειμενικότητα εφαρμόζοντας τις υποκατηγορίες της, όπως τις όρισε ο Genette πολύ αργότερα (π.χ. παρακειμενικότητα με τη χρήση παραθεμάτων ή στοιχεία μετακειμενικότητας όπως στο ''Τέλος του Οδυσσέως'' κ.α.) ή εφαρμόζοντας πρόωρα τη μυθική συστοιχία του Eliot. Τα ποιήματα αυτής της περιόδου μορφώνουν το μυθολογικό υλικό σε συμβολικές αλληγορίες που αντλούν το κύρος τους από τη μυθολογική παράδοση. Το πέμπτο μέρος αναλύει ποιήματα της ωριμότητας του ποιητή, όταν πια έχει εγκαταλείψει τα καθαρά αρχαιόμυθα ποιήματα και στρέφεται κυρίως στην ιστορία ως πηγή και σκηνοθεσία του ποιητικού του σύμπαντος. Τα μυθολογικά στοιχεία που εμφανίζονται σε αυτή την περίοδο δεν ενδιαφέρουν πια ως πηγή ή θεματική, αλλά ως στοιχεία ατμόσφαιρας. Τα στοιχεία μύθου εμφανίζονται ως αντικείμενο δραστηριότητας επαγγελματικών τάξεων όπως γλυπτών ή ποιητών και πλαισιώνουν τα ιστορικοκοινωνικά συμφραζόμενα των ποιημάτων. Σε αυτό το κεφάλαιο εντάσσουμε και ποιήματα όπου τα μυθολογικά στοιχεία απαντούν κυρίως ως ποιητική λειτουργιά της γλώσσας, δηλαδή έχουν σχέση με το λογοτεχνικό ύφος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι όταν εισάγεται ένα μυθολογικό όνομα, συνήθως θεού, ως χαρακτηρισμός του ποιητικού υποκειμένου και με αυτό το λογοτεχνικό τέχνασμα εκ μέρους του Καβάφη αισθητοποιούνται οι αποδιδόμενες σε αυτό ιδιότητες με τρόπο άμεσο όπως στο ποίημα "Ιασή τάφος" ο ήρωας χαρακτηρίζεται Νάρκισσος κι Ερμής και έτσι με δύο μονολεκτικά κατηγορήματα ενεργοποιούνται στον αναγνώστη πλήθος κοινών λογοτεχνικών συμβάσεων. Επιχειρείται, λοιπόν, και μια προσέγγιση για το πώς ο μύθος πέρα από θέμα, μοτίβο μπορεί να λειτουργήσει κι ως αισθητικό μέσο που εμπλουτίζει, αποσαφηνίζει και εντέλει προεκτείνει τον ποιητικό λόγο και σε αυτό το μέρος της έρευνας επιλέγουμε να εξετάσουμε και τις επαφές του Καβάφη με το κίνημα του Αισθητισμού, που, αν κι έχουν ξεκινήσει νωρίτερα, θεωρούμε ότι σε αυτό το σημείο της ανάλυσής μας αναδεικνύονται πιο λειτουργικά. Στο έκτο μέρος δίδονται τα πορίσματα της έρευνας, όπου παρουσιάζεται συνοπτικά ο μηχανισμός της αξιοποίησης του αρχαίου μύθου από τον ποιητή. Βασικό συμπέρασμα της έρευνας είναι ότι στοιχεία αρχαιοελληνικού μύθου απαντούν σε όλες τις κατηγορίες ποιημάτων του Καβάφη ( φιλοσοφικά, ηδονικά , ιστορικά/ψευδοιστορικά) και είναι παρόντα από τα πρώτα του ποιητικά βήματα ως το τέλος της δημιουργικής του πορείας το 1933. Ο τρόπος μάλιστα που πραγματεύεται τον αρχαίο μύθο σχετίζεται άμεσα με τις επιρροές που δέχεται σε κάθε περίοδο της δημιουργίας του και τελικά η λογοτεχνική πραγμάτευση του μύθου γίνεται κλειδί ερμηνείας της ίδιας της ποιητικής εξέλιξης του Καβάφη. Έτσι, αρχικά η σύνδεση με τον μύθο είναι κυρίως εξωτερική ως ένας τρόπος έκφρασης δικών του ψυχικών. Στη συνέχεια ο Καβάφης θα δείξει μεγαλύτερο ενδιαφέρον προς την αρχαιογνωσία και ειδικότερα προς τον ελληνικό κόσμο χωρίς, όμως, το ενδιαφέρον του να καταντά ποτέ απλά αρχαιολατρικό. Σημαντικό να παρατηρηθεί ότι στον Καβάφη δε θα βρούμε ποιήματα παραφορτωμένα με πλήθος μυθολογικών στοιχείων που βαραίνουν. Συνήθως, επιλεγεί ξεκάθαρα μυθολογικά στοιχεία και τα διαχειρίζεται με οξυδέρκεια και συμμετρία χωρίς να κάνει επίδειξη γνώσεων. Συχνά, οι μυθικές δομές ανασυγκροτούνται, ώστε να σηματοδοτήσουν την καβαφική ιδέα χωρίς, όμως, αυτό να γίνεται αυθαίρετα και να δημιουργεί προβλήματα κατανόησης στον αναγνώστη/αποδέκτη. Αξιοποιεί, λοιπόν, τον μύθο με τρόπο κριτικό για να προβάλει ιδέες διαχρονικές και πανανθρώπινες δημιουργώντας παράλληλα το δικό του παλίμψηστο. Η ερευνητική αυτή προσπάθεια κατάφερε να προσφέρει ένα ενιαίο σχήμα ερμηνείας του μηχανισμού αξιοποίησης των αρχαιοελληνικών μύθων από τον Καβάφη και μάλιστα να αναδείξει ποιήματα που καθόλου ή ελάχιστα έχουν προσεχτεί από την κριτική όπως το ποίημα ''Τα δάκρυα των αδελφών του Φαέθοντος''. Κάθε απόπειρα ερμηνείας της χρήσης μυθολογικών στοιχείων από τον ποιητή στηρίχτηκε αποκλειστικά σε τεκμήρια είτε εργογραφικά είτε βιογραφικά κι αξιοποιήθηκε όλη η έγκριτη καβαφική βιβλιογραφία με τρόπο κριτικό και όχι απλώς ως αναπαραγωγή. Στο έβδομο και τελευταίο μέρος δίδονται οι πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές από την ελληνόγλωσση και ξενόγλωσση βιβλιογραφία που αξιοποιήθηκαν στην έρευνα αυτή.