Οι σχέσεις της άρχουσας τάξης και της Ορθόδοξης Εκκλησίας με τον μουσουλμανικό κόσμο της Μ. Ασίας (1261-1453)

Abstract

The relations of the Byzantine empire with Islam during the Palaeologan period is a huge topic, which has been the subject of study by older and modern historians. Within this space, the more specific issue of the relations of the byzantine ruling class and the Orthodox Church with the Islamic world of Asia Minor during the late byzantine period has not been properly examined. The purpose of this thesis is to highlight the various forms of approach to the Islamic world of Asia Minor by the secular elite and the representatives of Orthodoxy, which evolved according to the foreign policy of the Byzantine empire and the respective interests. These relations from the middle of the 13th century to 1453 did not appear a priori hostile, thus reflecting the deep division of byzantine society that remained unbridged until the fall of Constantinople. The conclusions of the thesis regarding the complex Byzantine-Turkish correlations are extracted through the categorization of the views of the upper class. This categorization was based on the political-ideological orientation of its members, which mainly translated into unionists and anti-unionists, without this meaning that their ideological orientations always accompanied their actions. In fact, cases of extreme enemies of the Muslim element (at least in a theological context) such as various members of the Orthodox church hierarchy, who cooperated with the Turks, were also examined. A common parameter of all the texts of the late byzantine period was the projection of the timeless barbarism of the turkish side. The manifestation of this barbarity mainly concerned the deeds of the Turkomans and their successors, the Ottomans, during their continuous presence in the byzantine lands. On the contrary, the partnership with the Seljuks of Iconium had mostly a positive result for the Byzantines in the Palaeologan period. The present study was carried out with the assistance of the extremely informative sources of the time (historical works, public and private documents, letters, speeches, theological treatises, lives of saints etc.), in combination with the constantly enriched bibliography on this subject.

Οι σχέσεις της Βυζαντινής αυτοκρατορίας με το Ισλάμ κατά την Παλαιολόγεια περίοδο είναι ένα τεράστιο θέμα, το οποίο έχει αποτελέσει αντικείμενο μελέτης παλαιότερων και σύγχρονων ιστορικών. Μέσα στο χώρο αυτό, το ειδικότερο θέμα των σχέσεων της βυζαντινής άρχουσας τάξης και της Ορθόδοξης Εκκλησίας με τον ισλαμικό κόσμο της Μ. Ασίας κατά την ύστερη εποχή δεν έχει τύχει της δέουσας εμβάθυνσης. Στόχος αυτής της διατριβής είναι η ανάδειξη των ποικίλων μορφών προσέγγισης του ισλαμικού κόσμου της Μ. Ασίας από την κοσμική ελίτ και τους εκπροσώπους της Ορθοδοξίας, οι οποίες εξελίσσονταν ανάλογα με την εξωτερική πολιτική της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και τα εκάστοτε συμφέροντα. Οι σχέσεις αυτές από τα μέσα του 13ου αιώνα ως το 1453 αιώνα δεν εμφανίζονταν a priori εχθρικές αντικατοπτρίζοντας με τον τρόπο αυτό τον βαθύ διχασμό της βυζαντινής κοινωνίας που παρέμεινε αγεφύρωτος ως την πτώση της Κωνσταντινούπολης.Μέσα από την κατηγοριοποίηση των απόψεων της άρχουσας τάξης εξάγονται τα πορίσματα της διατριβής σχετικά με τους πολύπλοκους βυζαντινο-τουρκικούς συσχετισμούς. Αυτή η κατηγοριοποίηση έγινε βάσει του πολιτικού-ιδεολογικού προσανατολισμού των μελών της που μεταφραζόταν κατά κύριο λόγο σε ενωτικούς και ανθενωτικούς χωρίς αυτό να σημαίνει πως οι ιδεολογικές κατευθύνσεις τους συμπορεύονταν πάντα με τις πράξεις τους. Γι’ αυτό άλλωστε και εξετάστηκαν περιπτώσεις ακραιφνών εχθρών του μουσουλμανικού στοιχείου (τουλάχιστον σε θεολογικό πλαίσιο) όπως διαφόρων εκκλησιαστικών παραγόντων, οι οποίοι συνεργάζονταν με τους Τούρκους. Κοινή παράμετρος του συνόλου των κειμένων της ύστερης βυζαντινής περιόδου ήταν η προβολή της διαχρονικής βαρβαρότητας της τουρκικής πλευράς. Η εκδήλωση της βαρβαρότητας αυτής αφορούσε κυρίως τα πεπραγμένα των Τουρκομάνων και των διαδόχων τους, των Οθωμανών, κατά τη συνεχή παρουσία τους στα βυζαντινά εδάφη. Αντίθετα, η σύμπραξη με τους Σελτζούκους του Ικονίου είχε ως επί το πλείστον θετικό πρόσημο για τους Βυζαντινούς στην Παλαιολόγεια περίοδο. Πλοηγοί για την παρούσα μελέτη υπήρξαν οι εξαιρετικά πλούσιες σε πληροφορίες πηγές της εποχής (ιστορικά έργα, δημόσια και ιδιωτικά έγγραφα, επιστολές, ομιλίες, θεολογικές πραγματείες, βίοι αγίων κ.τ.λ.), σε συνδυασμό με την συνεχώς εμπλουτιζόμενη γύρω από το θέμα αυτό βιβλιογραφία.