Αναπαράσταση και επεξεργασία των παράγωγων λέξεων στην κοινή νεοελληνική: ο ρόλος της σημασιολογικής διαφάνειας

Abstract

This PhD thesis examines the role of semantic transparency (ST) for the representation and processing of derived words in Standard Modern Greek. The first part (Chapters 2–6) provides a critical literature review regarding (a) the concept of ST; (b) the models about the representation and processing of morphologically complex words; (c) the linguistic, cross-linguistic, extra-/socio-linguistic parameters and individual differences involved in morphological processing; (d) the experimental methodology of morphological priming; (e) the case of Standard Modern Greek. In the empirical part (Chapters 7–12), we first conducted three ST judgment pretests for 566 word pairs (each comprising a derived / pseudo-derived verb or adjective and its real / putative noun base, e.g., σκουπίζω-σκούπα ‘to sweep - broom’, δασικός-δάσος ‘forestial - forest’, λαχανιάζω-λάχανο ‘to pant - cabbage’) with 240 participants (typical adult native speakers, male and female students at AUTH) who rated the semantic relatedness between the members of each word pair by means of a seven-point Likert-type scale. Then, we experimentally explored whether ST affects morphological processing and whether any effect is dichotomous or graded by means of morphological priming lexical decision tasks. To this end, we selected 90 prime-target pairs from the pretests and distributed them in three critical ST conditions (opaque, e.g., σκαλίζω-σκαλί ‘to hoe - stairstep’; semitransparent, e.g., ψειρίζω-ψείρα ‘to split hairs - louse’; transparent, e.g., χτενίζω-χτένα ‘to comb - comb’). Next, we carried out three online lexical decision experiments with different priming protocols that tap into different stages / levels of the lexical representation and processing system: (a) forward masked visual priming for early / peripheral processing; (b) overt visual priming for late / central processing; (c) immediate cross-modal priming for modality-independent central lexical representation. In each experiment, participants were matched for sex (male, female) and faculty type (humanities and social sciences, natural sciences and engineering). Analyses of the behavioral data (reaction times, error rates) revealed that masked priming is statistically significant and equivalent in the opaque, semitransparent, and transparent condition (no ST effect). On the other hand, overt priming, as well as immediate cross-modal priming, is statistically significant and equivalent in the transparent and semitransparent condition, but absent in the opaque condition (dichotomous ST effect). Furthermore, sex and faculty type were not found to have a significant impact on morphological priming. Taken together, the experimental findings indicate that ST is not significantly involved in the early / peripheral stages of word recognition, but plays a determinant role in the late / central processing and representation of derived words, where morphemes appear to function as morpho-semantic units. In fact, the dichotomous pattern of ST effects observed in overt and cross-modal priming implies morphologically structured lexical representations for transparent and semitransparent derivatives on the one hand, yet morphologically unstructured lexical representations for opaque derivatives and pseudo-derivatives on the other hand. We discuss our results in terms of (a) the modeling of morphological processing and the mental lexicon; (b) the theoretical relationship between morphological structure and lexical meaning; (c) the conceptualization of ST; (d) the cross-linguistic and extra-/socio-linguistic variability in morphological processing.

Η παρούσα διατριβή εξετάζει τον ρόλο της σημασιολογικής διαφάνειας (ΣΔ) για την αναπαράσταση και την επεξεργασία των παράγωγων λέξεων στην κοινή νεοελληνική. Το πρώτο μέρος (Κεφάλαια 2–6) παρέχει μια κριτική βιβλιογραφική επισκόπηση αναφορικά με (α) την έννοια της ΣΔ· (β) τα μοντέλα αναπαράστασης και επεξεργασίας των μορφολογικά περίπλοκων λέξεων· (γ) τις γλωσσικές, διαγλωσσικές και διυποκειμενικές παραμέτρους που εμπλέκονται στη μορφολογική επεξεργασία· (δ) την πειραματική μεθοδολογία της μορφολογικής προτεραιοποίησης· (ε) την περίπτωση της κοινής νεοελληνικής. Στο ερευνητικό μέρος (Κεφάλαια 7–12), καταρχάς πραγματοποιήσαμε τρεις μεταγλωσσικές δοκιμασίες μέτρησης της ΣΔ για 566 ζεύγη λέξεων (παράγωγο / ψευδο-παράγωγο ρήμα ή επίθετο και πραγματικό / υποτιθέμενο ουσιαστικό-βάση, π.χ. σκουπίζω-σκούπα, δασικός-δάσος, λαχανιάζω-λάχανο), κατά τις οποίες 240 συμμετέχοντες (τυπικοί ενήλικες φυσικοί ομιλητές, φοιτητές και φοιτήτριες του ΑΠΘ) αξιολόγησαν τη σημασιολογική συνάφεια των μελών κάθε ζεύγους με χρήση διαβαθμισμένης κλίμακας τύπου Likert. Έπειτα, διαμορφώσαμε ένα πειραματικό σχέδιο λεξικής απόφασης με μορφολογική προτεραιοποίηση, προκειμένου να διερευνήσουμε εάν η ΣΔ επηρεάζει τη μορφολογική επεξεργασία και εάν η τυχόν επίδραση είναι διχοτομική ή διαβαθμισμένη. Για τον σκοπό αυτό επιλέξαμε από τις προκαταρκτικές δοκιμασίες 90 ζεύγη προτεραιοποιητών-στόχων, τα οποία κατανεμήθηκαν σε τρεις κρίσιμες συνθήκες ΣΔ (αδιαφανής π.χ. σκαλίζω-σκαλί· ημιδιαφανής π.χ. ψειρίζω-ψείρα· διαφανής π.χ. χτενίζω-χτένα). Το πειραματικό σχέδιο εφαρμόστηκε σε τρεις χρονομετρικές δοκιμασίες λεξικής απόφασης με διαφορετικά πρωτόκολλα προτεραιοποίησης, τα οποία εκμεταλλεύονται διαφορετικά στάδια / επίπεδα του συστήματος λεξικής αναπαράστασης και επεξεργασίας: (α) πρόσθια κεκαλυμμένη οπτική προτεραιοποίηση για την πρώιμη / περιφερειακή επεξεργασία· (β) φανερή οπτική προτεραιοποίηση για την όψιμη / κεντρική επεξεργασία· (γ) άμεση διατροπική προτεραιοποίηση για την τροπικά ανεξάρτητη, κεντρική λεξική αναπαράσταση. Σε κάθε δοκιμασία οι συμμετέχοντες εξισορροπήθηκαν ως προς το φύλο (άντρας, γυναίκα) και τον τύπο σχολής φοίτησης (θεωρητική, πρακτική). Οι αναλύσεις των συμπεριφορικών δεδομένων (χρόνοι αντίδρασης, ποσοστά λάθους) έδειξαν ότι η κεκαλυμμένη προτεραιοποίηση είναι στατιστικά σημαντική και ισοδύναμη στην αδιαφανή, ημιδιαφανή και διαφανή συνθήκη (απουσία επίδρασης της ΣΔ). Από την άλλη, η φανερή προτεραιοποίηση, όπως επίσης και η άμεση διατροπική προτεραιοποίηση, είναι στατιστικά σημαντική και ισοδύναμη στη διαφανή και ημιδιαφανή συνθήκη, αλλά ανύπαρκτη στην αδιαφανή συνθήκη (διχοτομική επίδραση της ΣΔ). Επιπλέον, δεν βρέθηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές για το φύλο και τον τύπο σχολής φοίτησης των συμμετεχόντων. Τα πειραματικά ευρήματα υποδηλώνουν ότι η παράμετρος της ΣΔ δεν εμπλέκεται σημαντικά στα πρώιμα / περιφερειακά στάδια της λεξικής αναγνώρισης, παίζει όμως αποφασιστικό ρόλο κατά την όψιμη / κεντρική επεξεργασία και αναπαράσταση των παράγωγων λέξεων, όπου τα μορφήματα φαίνεται πως λειτουργούν ως μορφο-σημασιολογικές μονάδες. Μάλιστα, το διχοτομικό μοτίβο των σημασιολογικών επιδράσεων στη φανερή και την άμεση διατροπική προτεραιοποίηση υπονοεί αφενός μορφολογικά δομημένες λεξικές αναπαραστάσεις για τα διαφανή και ημιδιαφανή παράγωγα, αφετέρου λεξικές αναπαραστάσεις χωρίς μορφολογική δομή για τα αδιαφανή παράγωγα και ψευδο-παράγωγα. Η συζήτηση των αποτελεσμάτων έχει ενδιαφέρουσες προεκτάσεις για (α) τη μοντελοποίηση της μορφολογικής επεξεργασίας και του νοητικού λεξικού· (β) τη θεωρητική σχέση μορφολογικής δομής και λεξικής σημασίας· (γ) την εννοιολόγηση της ΣΔ· (δ) τη διαγλωσσική και διυποκειμενική μεταβλητότητα στη μορφολογική επεξεργασία.