Έλληνες Εβραίοι: μνήμες και Ταυτότητες μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο

Abstract

The present study offers an original contribution to the history of the Jews of Greece. It concentrates on the enormous changes wrought by the Occupation and the annihilation of the overwhelming majority of Greek Jewry. In this study the relations of the Greek Jews with the state and the international community are examined. In addition, both the social and cultural changes within the communities are examined at the level of community reconstruction and leadership, at the level of the ideological currents that permeated these communities, as well as at the level of individual and collective choices and trajectories. Recent historiography focuses on the issue of the “return” of Jews in the aftermath of the Shoah; in the Introduction an overview of the relevant Greek historiography is presented, in the context of the corresponding international developments.Drawing on different sources held in the archives of the Central Council of Jewish Communities of Greece (KISE), the communities of Athens and Thessaloniki, the American Jewish Joint Distribution Committee (Joint), the Jewish Museum of Greece (EME), the Service for the Management of Jewish Property (YDIP), Yad Vashem, the United States Holocaust Memorial Museum, as well as on memoirs, literary texts, and publications in the Greek and Greek-Jewish press of the time, I track step by step the multifaceted process of the construction of both the multiple identities of Greek Jews in the aftermath of the Shoah and the latter event’s memory. My main concern was to highlight the subjective, and historiographically “neglected”, dimension of the history of Greek Jews after the war within a chronological framework extending from the first days of liberation (October 1944) to the mid 1950s – the era in which the reconstruction of the communities of Greece was been largely completed.The dissertation is divided into two parts, each part consisting of two chapters. In the first chapter of the first part, entitled “Return and Reconstruction”, I examine the initial collective actions by Greek Jews following the withdrawal of the German Army and specifically the features of the public discourse of the leading communal representative Asher Moissis. At the same time I follow what stance Greek Jews, principally those of Athens and Thessaloniki, took as individuals and as collective bodies, in regard to the pressing problems that needed to be faced such as the housing of survivors whose homes were occupied by refugees or German collaborators, the provision of food and medical care for those who were unemployed or weakened by the hardships of the camps or participation in the Resistance, for the orphaned children and “unprotected” girls. I also focus on the ideological confrontations that erupted between the survivors of Athens and Thessaloniki and how they were reflected in the discourse of the Joint.The second chapter of the first part, entitled “Early Testimonies: the First Phase in the Construction of Memory”, is dedicated to the development of Greek-Jewish autobiographical discourse and examines the texts of Marcel Nadjari, Isaac Matarasso, Albert Menasche and Marco Nahon. The extensive analysis presented in this chapter offers a representative picture of the prevailing issues that emerge from these texts, the rhetorical methods used in order to compose a first standard narrative, but also the mediation of this discourse by journalists in accordance to the political orientation of their newspapers. Furthermore, I analyse the works of Michael Molho and Joseph Nehama, as well as two literary works that have been somewhat neglected by the pertinent Greek philological and historiographical scholarship namely, the novels of Maurice Politi and Isaac Ben-Rubi.The second part of the dissertation is devoted to the Jewish ideological identities that emerged or evolved in the post-war era. It consists of two chapters. In the first chapter entitled “Greek Jews and Zionists: Ideological Positions and Personalities”, I trace post-war Zionist discourse in both the Jewish press and in the texts of Asher Moissis. I also look at the ways in which the Zionist movement expressed itself in practice – mainly through the “Hachsharot” agricultural training farms – and the experience of the “pioneers” (“chalutzim”). Photographic material complements the archival research. I also discuss the then dominant version of Zionism, that of socialist Zionism, as the latter was articulated by two Greek Jews, Isaac Ben-Rubi and Abraham Benaroya.In the second chapter of the second part, entitled “Greek Jews and Leftists: Ideological Positions and Personalities”, I explore the post-war choices of those Jews, who during the Occupation and Civil War were integrated into the political forces of the Left. I examine what position these Jews took in regard to the dilemmas in the aftermath of the events of December 1944 and in regard to their relations with former comrades. I also examine the relations of former resistance fighters (who were persecuted during the Civil War) with the official leadership of Greek Jewry and with the welfare services of the individual communities and the KIS, and finally their emigration to Israel. The perseverance of antisemitism emerges even after the “earthquake” of the Shoah. The tensions between the communities of Athens and Thessaloniki are highlighted as well as the tense relations between the latter community and the Joint. I also ascertain that despite the sharp ideological divisions within Greek Jewry, such as the conflicts between the Leftists and the Zionists, and contrary to what has been argued by other scholars, there were points of convergence between these opposing groups. The diverse voices articulated Greek Jews after the war, the different positions adopted by these subjects in regard to the question of emigration/“Aliyah” and the clashes between different groups often indicate different rescue experiences (e.g. former resistance fighters - former deportees). In short, the complexity of the Jewish experience after the war is documented and highlighted, primarily as it was experienced and constructed in memory by Greek Jews themselves. In this sense, the present study contributes to a better understanding of the post-war society of Greece.

Η εν λόγω μελέτη αποτελεί πρωτότυπη συμβολή στη σύγχρονη ιστορία των Εβραίων της Ελλάδας, εστιάζοντας στις μεγάλες αλλαγές που επέφεραν η Κατοχή και η εξόντωση της συντριπτικής πλειονότητάς τους. Στη μελέτη εξετάζονται οι σχέσεις των Ελλήνων Εβραίων με το κράτος και τη διεθνή κοινότητα. Εξετάζονται ακόμη οι κοινωνικές και πολιτισμικές αλλαγές στο εσωτερικό των κοινοτήτων στο επίπεδο της κοινοτικής ανασυγκρότησης και της ηγεσίας τους, στο επίπεδο των ιδεολογικών ρευμάτων, καθώς και στο επίπεδο ατομικών και συλλογικών επιλογών και διαδρομών. Το θέμα της «επιστροφής» μετά τη Σοά απασχόλησε σχετικά πρόσφατα την ιστοριογραφία· στην Εισαγωγή παρουσιάζεται μια επισκόπηση της σχετικής ελληνικής ιστοριογραφίας, στο πλαίσιο των αντίστοιχων διεθνών εξελίξεων.Αξιοποιώντας διαφορετικά τεκμήρια –από τα κοινοτικά αρχεία, το αρχείο του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου (ΚΙΣ) και της Joint, το αρχείο του Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος (ΕΜΕ), το δημοσιευμένο υλικό από το αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών, το αρχείο της Υπηρεσίας Διαχειρίσεως Ισραηλιτικών Περιουσιών (ΥΔΙΠ)–, προφορικές μαρτυρίες –από το αρχείο Προφορικής Ιστορίας του ΕΜΕ, τα αρχεία του Yad Vashem και του United States Holocaust Memorial Museum–, καθώς και απομνημονεύματα, δημοσιεύματα στον ελληνικό και ελληνο-εβραϊκό τύπο της εποχής και λογοτεχνικά κείμενα παρακολουθώ βήμα-βήμα την πολύτροπη διαδικασία συγκρότησης της μνήμης και των πολλαπλών ταυτοτήτων των Ελλήνων Εβραίων την επαύριο της Σοά. Κύριο μέλημά μου υπήρξε η ανάδειξη της «παραμελημένης» ιστοριογραφικά υποκειμενικής διάστασης της ιστορίας των Ελλήνων Εβραίων μετά τον πόλεμο, μέσα σε ένα χρονολογικό πλαίσιο που εκτείνεται από τις πρώτες μέρες της απελευθέρωσης (Οκτώβριος 1944) ως τα μέσα της δεκαετίας του 1950 – εποχή κατά την οποία η ανασυγκρότηση των κοινοτήτων της Ελλάδας έχει σε μεγάλο βαθμό ολοκληρωθεί.Το υλικό της διατριβής οργανώνεται σε δύο Μέρη, που αποτελούνται από δύο κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο του πρώτου Μέρους, που έχει τίτλο «Επιστροφή και αποκατάσταση», εξετάζω τις πρώτες συλλογικές κινήσεις των Εβραίων μετά την απόσυρση του γερμανικού στρατού, και τα χαρακτηριστικά του δημόσιου λόγου που εξέφρασε η ηγετική μορφή του Ασέρ Μωυσή. Διερευνώ πώς οι πολιτικές συνθήκες που επικράτησαν στη Θεσσαλονίκη τους πρώτους μήνες μετά την Απελευθέρωση διαπλέκονται με τις πρώτες προσπάθειες αποκατάστασης. Παράλληλα, παρακολουθώ πώς τοποθετήθηκαν οι Εβραίοι, κυρίως σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη, ως άτομα και ως συλλογικότητες απέναντι στα πιεστικά προβλήματα που έπρεπε να αντιμετωπιστούν, όπως η στέγαση εκατοντάδων άστεγων –των οποίων τα σπίτια ήταν κατειλημμένα από πρόσφυγες ή και συνεργάτες των Γερμανών–, η σίτιση και η ιατρική περίθαλψη των ανέργων, των εξασθενημένων από τις κακουχίες των στρατοπέδων ή του Βουνού, των ορφανών παιδιών και των «απροστάτευτων» κοριτσιών. Εστιάζω επίσης στις ιδεολογικές αντιπαραθέσεις που ξέσπασαν μεταξύ των επιζώντων της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης και το πώς αυτές αποτυπώθηκαν στον λόγο της αμερικανο-εβραϊκής Joint. Το δεύτερο κεφάλαιο του πρώτου μέρους, με τίτλο «Αφηγήσεις σύγχρονες του πολέμου και πρώιμες μεταπολεμικές», είναι αφιερωμένο στην πορεία του ελληνο-εβραϊκού αυτοβιογραφικού λόγου με αναφορά στα κείμενα των Μαρσέλ Νατζαρή, Ισαάκ Ματαράσσο, Αλβέρτου Μενασέ και Μάρκου Ναχόν. Η σε βάθος ανάλυση προσφέρει μια αντιπροσωπευτική εικόνα των θεμάτων που κυριαρχούν, των ρητορικών τρόπων που χρησιμοποιούνται και συνθέτουν μια πρώτη τυποποιημένη αφήγηση, αλλά και τη διαμεσολάβηση του λόγου αυτού από τους δημοσιογράφους και τον πολιτικό προσανατολισμό των εφημερίδων. Αναλύω επίσης τα βιβλία των Μικαέλ Μόλχο και Ιωσήφ Νεχαμά, καθώς και δύο λογοτεχνικά έργα του Μωρίς Πολίτη και του Ισαάκ Μπενρουμπή, τα μόνα γραμμένα από Έλληνες Εβραίους και σχετικά παραμελημένα από την ελληνική φιλολογία και την ιστοριογραφία. Το δεύτερο Μέρος της διατριβής είναι αφιερωμένο στις ιδεολογικές εβραϊκές ταυτότητες που αναδύονται ή μετεξελίσσονται στη μεταπολεμική εποχή και αποτελείται από δύο κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο με τίτλο «Σιωνιστές στην Ελλάδα και το Ισραήλ», παρακολουθώ τον μεταπολεμικό σιωνιστικό λόγο στον εβραϊκό τύπο της εποχής και στα κείμενα του Ασέρ Μωυσή. Εξετάζω επίσης τους τρόπους με τους οποίους το σιωνιστικό κίνημα εκφράστηκε στην πράξη –κυρίως μέσα από τα αγροκτήματα προετοιμασίας της μετανάστευσης «Αχσαρότ»–, και την εμπειρία των ίδιων των «σκαπανέων» («χαλουτσίμ») . Φωτογραφικό υλικό συμπληρώνει την αρχειακή έρευνα. Συζητώ επίσης την κυρίαρχη τότε εκδοχή του σιωνισμού, αυτή του σοσιαλιστικού σιωνισμού όπως εκπροσωπήθηκε από δύο Έλληνες Εβραίους, τον Ισαάκ Μπενρουμπή και τον Αβραάμ Μπεναρόγια.Στο δεύτερο κεφάλαιο του δευτέρου Μέρους, με τίτλο «Έλληνες Εβραίοι και αριστεροί», διερευνώ τις μεταπολεμικές επιλογές των Εβραίων οι οποίοι, στη διάρκεια της Κατοχής αλλά όχι μόνο, εντάχθηκαν στην Αριστερά. Εξετάζω πώς αυτοί τοποθετήθηκαν απέναντι στα διλήμματα μετά τον Δεκέμβριο του 1944, τις σχέσεις τους με πρώην συντρόφους, καθώς και τις σχέσεις των πρώην αντιστασιακών που γνώρισαν διώξεις στη διάρκεια του Εμφυλίου με τους εκπροσώπους του εβραϊσμού και τις υπηρεσίες περίθαλψης των κοινοτήτων και του ΚΙΣΕ και, τέλος, τη μετανάστευσή τους στο Ισραήλ.Μεταξύ άλλων, προκύπτει η ανθεκτικότητα του αντισημιτισμού ακόμη και μετά τον «σεισμό» της Σοά. Αναδεικνύονται επίσης οι εντάσεις ανάμεσα στις κοινότητες της Θεσσαλονίκης και της Αθήνας, οι τεταμένες σχέσεις της κοινότητας της συμπρωτεύουσας με την Joint. Διαπιστώνω επίσης πως παρά τις οξείες ιδεολογικές αντιπαραθέσεις, όπως είναι λ.χ. η αντιπαράθεση μεταξύ αριστερών και σιωνιστών, και σε αντίθεση με ό,τι έχει υποστηριχθεί, υπήρχαν σημεία σύγκλισης. Οι ποικίλες φωνές που αρθρώνει ο εβραϊσμός μετά τον πόλεμο, οι διαφορετικές στάσεις που υιοθετούν τα υποκείμενα στο θέμα της μετανάστευσης/«αλιγιά», οι συγκρούσεις μεταξύ διαφορετικών ομάδων, συχνά παραπέμπουν και σε διαφορετικές εμπειρίες διάσωσης (λ.χ. πρώην αντιστασιακοί-πρώην εκτοπισμένοι). Εν ολίγοις, τεκμηριώνεται και αναδεικνύεται η πολυπλοκότητα της εβραϊκής εμπειρίας μετά τον πόλεμο πρωτίστως όπως αυτή βιώνεται και συγκροτείται σε μνήμη από τους ίδιους τους Έλληνες Εβραίους. Με αυτή την έννοια, η εργασία συμβάλλει στην καλύτερη κατανόηση της ελληνικής μεταπολεμικής κοινωνίας.