Μεταβυζαντινά μοναστηριακά συγκροτήματα με εγκαταστάσεις αγροτικής οικονομίας στη Μεσσηνιακή Μάνη: η μαρτυρία των αρχιτεκτονικών καταλοίπων

Abstract

This doctoral dissertation deals with the monastic compounds of Messinian (NW or Outer/ Exo) Mani during the Ottoman times. It sheds light to their role and contribution to the society and economy of the region. This research adds further evidence regarding the Ottoman past of Mani, without merely focusing on the religious monuments. It investigates the installations and structures that are related with the rural economy of the area. The monasteries are dealt as organised complexes that included both religious and non-religious buildings. The non-religious buildings were production units that served for everyday life purposes. To achieve the goals of this study, extensive survey and full documentation of the buildings were carried out. The archaeological fieldwork was combined with the information provided by the available textual sources. The dissertation discusses sixteen monasteries that enclose remains of pre-industrial rural installations within their walls or in the surrounding area, such as oil-presses, threshing floors, watermills, windmills, wine-presses and stone beehives.The preserved architectural remains indicate that many little monasteries were built in secluded and inaccessible sites, which were also ideal for the protection and defence of the area. These little monasteries were part of a network that protected the limits of Exo Mani, usually in connection with the fortified complexes of the local governors (kapetanioi). The remains of the pre-industrial installations imply that since the beginning of the 17th century –and especially in the 18th century, which was a period of prosperity– until the Greek War of Independence the monasteries’ rural economy thrived. It was mainly based on the olive oil industry, as well as on the production of cereals, on livestock farming and less of viniculture. Besides their religious and spiritual mission, these little monastic compounds played other roles as well. Their additional duties stemmed from their relation with the kapetanioi. Therefore, they also functioned as defensive complexes, as technological entities and as organised production units. The monasteries were actively involved in the economy of the area by offering the surplus of their industrial activities to the local and interregional market, after covering the needs of the monastic communities.

Αντικείμενο της παρούσας διατριβής είναι η κατά το δυνατό αποκατάσταση της εικόνας που παρουσίαζαν τα μοναστηριακά συγκροτήματα της Μεσσηνιακής (ΒΔ ή Έξω) Μάνης κατά την περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας και ο προσδιορισμός του ρόλου και της συμβολής τους στην κοινωνία και την οικονομία της περιοχής. Η μελέτη έρχεται να συμβάλει στην έρευνα της μεταβυζαντινής Μάνης, χωρίς όμως να επικεντρώνεται μόνο στα θρησκευτικά μνημεία, αλλά αναδεικνύοντας και τις υποδομές αγροτικής οικονομίας του τόπου. Τα μοναστήρια προσεγγίζονται ως οργανωμένα οικοδομικά συγκροτήματα, με κτίσματα τόσο θρησκευτικά όσο και κοσμικά, συνυφασμένα με την διαβίωση και την παραγωγή. Βασικά μεθοδολογικά εργαλεία αποτέλεσαν η εκτεταμένη επιτόπια έρευνα πεδίου, η αρχαιολογική τεκμηρίωση των αρχιτεκτονικών καταλοίπων και ο συνδυασμός τους με τις διαθέσιμες γραπτές πηγές. Στη μελέτη παρουσιάζονται δεκαέξι μοναστήρια, εντός του περιβόλου ή στον περιβάλλοντα χώρο των οποίων διασώζονται κατάλοιπα κτισμάτων αγροτικής οικονομίας, όπως ελαιοτριβείων, αλωνιών, υδρόμυλων, ανεμόμυλων, ληνών και μελισσοκομείων.Από τα σωζόμενα υλικά κατάλοιπα των μοναστηριών διαμορφώνεται η εικόνα πολλών διάσπαρτων μικρών μονυδρίων, κτισμένων σε θέσεις απομονωμένες και δυσπρόσιτες, καίριες όμως για την προστασία και την άμυνα της περιοχής. Η χαρτογράφησή τους αποκαλύπτει ότι αποτελούσαν πιθανότατα μέρος ενός δικτύου προστασίας στα όρια της Έξω Μάνης, σε συνδυασμό συνήθως και με τα όμορα οχυρά συγκροτήματα των τοπικών καπετάνιων. Παράλληλα, τα κατάλοιπα των αγροτικών τους εγκαταστάσεων πιστοποιούν μια δυναμική οικονομία από τις αρχές του 17ου και κυρίως κατά τον 18ο αιώνα – εποχή ακμής για την περιοχή σε όλους τους τομείς - έως την επανάσταση, στηριγμένη πρωτίστως στην ελαιουργία και δευτερευόντως στα σιτηρά, την κτηνοτροφία και λιγότερο στην αμπελουργία. Τα κατά το πλείστον μικρά αυτά μοναστηριακά συγκροτήματα, εκτός από τον ρόλο τους ως θρησκευτικά και πνευματικά ιδρύματα, μέσω μιας σχέσης αλληλεξάρτησης με την άρχουσα τάξη της περιοχής, λάμβαναν αναμφισβήτητα και άλλους σπουδαίους ρόλους. Λειτουργούσαν παράλληλα ως οχυρά συγκροτήματα, ως φορείς τεχνολογίας και ως οργανωμένες μονάδες παραγωγής με ενεργό δράση στην οικονομία της περιοχής, καθώς, όπως αποδείχτηκε, όταν οι εσωτερικές ανάγκες για επιβίωση και αυτάρκεια καλύπτονταν, το πλεόνασμα μεταφερόταν στην εσωτερική και εξωτερική αγορά.