Βυζαντινή ναοδομία στην Πελοπόννησο: η περίπτωση των μεσοβυζαντινών ναών της Μέσα Μάνης

Abstract

The dissertation focuses on the study of 68 churches in the western section of the Mani peninsula (Mesa/Inner Mani – Laconia), covering a period of five centuries, from the 9th to the first half of the 13th century. The impressive number of surviving monuments, although not easy to explain historically, considering the geographical place of Mani and the scarcity of relevant written sources, offers the opportunity to analyze all the parameters involved in the architectural process in a periphery of the Byzantine Empire. Through the synthetic study and re-evaluation of the mostly already published material – ten churches are presented here for the first time – we define the architectural forms and the building techniques, which constitute the local building tradition, we trace the influences from the architectural traditions of other regions and the way they are integrated in the local style, we recognize some building workshops active in the area, we propose the redating of some monuments.The study is divided in two parts. In the first part, which is the main body of the study, the morphological and structural features of the monuments are analyzed. On the basis of these data, we date the churches, suggesting the redating of some monuments, such as the basilica at Tigani, the Asomatos church at Kakovouno above Kita, the Sotiras church at Gardenitsa and the Taxiarches church at Glezou. We discern four building workshops active during the period examined, we study issues concerning the relation between the ecclesiastical architecture of Mani and that of southern Greece, which in the middle Byzantine period is the center of the so called “Helladic School”. The socioeconomic reality of Mesa Mani is briefly examined, based on the relevant information of the monuments themselves. The second part is organized as a catalogue containing 68 entries-monuments, accompanied by their photos and drawings. From the total evaluation of church architecture in the Mani peninsula, it becomes clear that a territorial entity of the so called “Helladic School” is developed in the region, which surfaced in the 11th century, creating an exception in the Peloponnese, which at the same period remained closely attached to the older tradition. The dissemination of the helladic forms in this isolated region is not easy to explain, considering the antithesis to the wider settled environment. In the process of integration of the helladic features, however, the strength of the local tradition emerges, leading to simplifications and a more “popular” architectural trend, which constitutes the hallmark of the church architecture in Mesa Mani.

Στη διδακτορική διατριβή εξετάζονται 68 ναοί της Μέσα Μάνης, που καλύπτουν μία χρονική περίοδο πέντε περίπου αιώνων, από τον 9ο έως και το α΄ μισό του 13ου αιώνα. Το εντυπωσιακό αυτό μνημειακό απόθεμα της χερσονήσου, αν και δυσερμήνευτο για μία απομονωμένη γεωγραφικά περιοχή του ελλαδικού χώρου που σπάνια εμφανίζεται στις γραπτές πηγές της εποχής, προσφέρει τη δυνατότητα να διερευνήσει κανείς, ακολουθώντας μία αδιάσπαστη σειρά μνημείων, όλες τις παραμέτρους που εμπλέκονται στη διαδικασία της αρχιτεκτονικής παραγωγής σε μια περιφέρεια της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Μέσα από τη συνθετική παρουσίαση και επαναξιολόγηση του κατά το μεγαλύτερο μέρος ήδη δημοσιευμένου υλικού – δέκα μνημεία παρουσιάζονται εδώ για πρώτη φορά – προσδιορίζονται τα μορφολογικά και κατασκευαστικά στοιχεία που συγκροτούν την τοπική μανιάτικη οικοδομική παράδοση, ανιχνεύονται οι εξωγενείς επιδράσεις και ο τρόπος αφομοίωσής τους, αναγνωρίζονται ορισμένα οικοδομικά συνεργεία που δρουν στον χώρο, προτείνεται μία νέα χρονική ακολουθία, μέσα από την αναχρονολόγηση αρκετών μνημείων.Πιο συγκεκριμένα, η εργασία περιλαμβάνει δύο τόμους. Στον τόμο Α΄, που αποτελεί τον κορμό της μελέτης, αναλύονται διεξοδικά οι αρχιτεκτονικές μορφές και οι τρόποι δομής των μνημείων. Με βάση αυτά τα δεδομένα προχωρούμε στη χρονολόγηση των ναών, όπου η έμφαση δίνεται στους λόγους που επιβάλλουν την αναχρονολόγηση ορισμένων μνημείων, όπως της βασιλικής στο Τηγάνι, του Ασώματου στο Κακόβουνο Κοίτας, του Σωτήρα Γαρδενίτσας, των Ταξιαρχών στου Γλέζου. Διακρίνονται τέσσερα οικοδομικά συνεργεία που δραστηριοποιούνται στην περιοχή κατά την εξεταζόμενη περίοδο, διερευνώνται θέματα που αφορούν τη σχέση μεταξύ της ναοδομίας της Μάνης και της αντίστοιχης του νοτιοελλαδικού χώρου, που κατά τη μεσοβυζαντινή εποχή αποτελεί τον πυρήνα της λεγόμενης «ελλαδικής σχολής». Σύντομη αναφορά γίνεται στην κοινωνικοοικονομική πραγματικότητα της Μέσα Μάνης, όπως σκιαγραφείται μέσα από τη μαρτυρία των ίδιων των μνημείων. Ο τόμος Β΄ οργανώνεται με τη μορφή καταλόγου που περιέχει 68 λήμματα – μνημεία, με τη φωτογραφική και σχεδιαστική τεκμηρίωσή τους.Από τη συνολική αξιολόγηση της ναοδομικής παραγωγής της μεσοβυζαντινής Μέσα Μάνης γίνεται σαφές ότι πρόκειται μάλλον για μία τοπική ενότητα της «ελλαδικής σχολής», η σημασία της οποίας έγκειται στο γεγονός ότι αρκετά πρώιμα, στη διάρκεια του 11ου αιώνα, υιοθετεί τις ελλαδικές μορφές, αποτελώντας μία «νησίδα» στον πελοποννησιακό χώρο, που την ίδια περίοδο εξακολουθεί να εφαρμόζει παλαιότερους εκφραστικούς τρόπους. Η διάδοση των ελλαδικών χαρακτηριστικών στη γεωγραφικά απομονωμένη αυτή περιοχή δεν ερμηνεύεται εύκολα, λαμβάνοντας υπόψιν και τη διάσταση με το ευρύτερο δομημένο περιβάλλον. Στην πορεία αφομοίωσης των ελλαδικών στοιχείων αναδεικνύεται, ωστόσο, η δύναμη της τοπικής παράδοσης, που οδηγεί συχνά σε απλουστεύσεις και «εκλαΐκευση» των μορφών, προσδίδοντας στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της χερσονήσου τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της.