Βυζαντινά επιγράμματα στον Σταυρό. Συμβολή στη μελέτη της λατρείας του σταυρού και των ιερών λειψάνων στο Βυζάντιο

Abstract

The present doctoral thesis investigates the cross as a symbol through byzantine epigrams from the early Christian times, namely the middle of the 4th century when the cross was established pre-eminently as the symbol of Christianity, till the end of the 15th century. It also explores the course of the Holy Relics related to the crucifixion of Jesus, such as the Holy Lance, the Holy Sponge, the Holy Nails, and Tunic in parallel with the course of the worship of the Cross and the Holy Relics in the Byzantine Empire. The goal of the present thesis is double. On the one hand is the localization and commentary of main patterns and on the other hand the way with which these patterns are presented by each epigrammatist, known or unknown. At the same time, the doctoral thesis studies the theological symbolic meaning of the cross into the verses of byzantine epigrams, deriving from the study of the Psalms of David, the texts of the Old and the New Testament, the Liturgy, and the homilies of the Fathers of the Church. Likewise, the worship of the Cross and the Holy Relics through the byzantine art in all of its kinds is examined, such as for instance in iconography, in churches’ frescos and in the construction of minor objects (staurotheke, reliquaries, pectoral crosses), all accompanied by verse inscriptions. Finally, the research underlines the diachronic course of the Cross as symbol in the byzantine society through the verses of epigrams, with the parallel influence of the sacred texts and the contribution of the art, in order for the cross to be transformed from a means of public execution to a symbol of redemption and hope, as well as a foretoken of resurrection in the conscience of the faithful.

Η παρούσα διδακτορική διατριβή εξετάζει το σύμβολο του σταυρού μέσα από τα βυζαντινά επιγράμματα από τα πρώιμα χριστιανικά χρόνια (από τα μέσα του τέταρτου αι., όταν ο σταυρός καθιερώνεται ως το κατ’ εξοχήν σύμβολο του Χριστιανισμού) έως τα τέλη του δέκατου πέμπτου αι.. Επίσης εξετάζει παράλληλα με την πορεία της λατρείας του σταυρού και αυτή των ιερών λειψάνων στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, λειψάνων που σχετίζονται με τη σταύρωση του Χριστού, όπως για παράδειγμα αυτά της Λόγχης, του Σπόγγου, των Καρφιών και του Χιτώνα. Ο στόχος της παρούσας διατριβής είναι διττός, από τη μια πλευρά ο εντοπισμός και ο σχολιασμός των κυριότερων μοτίβων, όπως αντλούνται από τους στίχους των αντίστοιχων επιγραμμάτων, και από την άλλη πλευρά ο τρόπος παρουσίασής τους από τον εκάστοτε επιγραμματοποιό, επώνυμο ή ανώνυμο. Συγχρόνως η διδακτορική διατριβή εξετάζει και το θεολογικό συμβολικό μήνυμα του σταυρού μέσα στα επιγράμματα, όπως αντλούνται από τη μελέτη των Ψαλμών του Δαυίδ, των κειμένων της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης, την εκκλησιαστική λειτουργία και τις ομιλίες πεφωτισμένων Πατέρων της Εκκλησίας. Επίσης εξετάζεται η λατρεία του σταυρού και των ιερών λειψάνων μέσω της βυζαντινής τέχνης σε διάφορα είδη της, όπως για παράδειγμα στην εικονογραφία, την τοιχογραφία ναών και την κατασκευή έργων μικροτεχνίας (σταυροθήκες, λειψανοθήκες, εγκόλπια), όλα συνοδευόμενα από έμμετρες επιγραφές. Τέλος, διαπιστώνεται η διαχρονική πορεία του συμβόλου του σταυρού στη βυζαντινή κοινωνία μέσα από τους στίχους των επιγραμμάτων, με την παράλληλη επιρροή των ιερών κειμένων και τη συμβολή της τέχνης, προκειμένου ο σταυρός από μέσο δημόσιας θανατικής καταδίκης να μετασχηματιστεί σε σύμβολο λύτρωσης, ελπίδας και προμήνυμα ανάστασης στις συνειδήσεις των πιστών.