Μακεδονικού τύπου κτιστοί καμαροσκεπείς και λαξευτοί θαλαμωτοί τάφοι της ελληνιστικής εποχής στην αρχαία Θεσσαλία (βόρεια Φθιώτιδα και Θεσσαλία)

Abstract

The object of this study is the "Macedonian type" built vaulted tombs and rock cut chamber tombs of the Hellenistic era in ancient Thessaly (north Fthiotida and Thessaly). An attempt is made to examine the architectural form of the "Macedonian type" built vaulted tombs and rock cut chamber tombs of the Hellenistic era, that have been excavated in northern Fthiotida and Thessaly, compared to those found in Macedonia and other parts of Greece. At the same time, it is examined how were the relations of the areas in which the tombs have been found, with the Macedonians and their influence over the Hellenistic period. This period is characterized as of flourishing Macedonian domination. The approach is synthetic, based on ancient sources, existing posts and tomb data. The material on which the study is based, derives mainly from archaeological excavations, on the occasion of excavating foundations for the erection of buildings or on the occasion of illegal excavations, and old posts concerning graves and their burial offerings. The main purpose of this study is to fill the gap that exists to this day in the overall presentation and view of Macedonian-style tombs and especially of rock cut chamber tombs in ancient Thessaly. In the present study, a reference is firstly made (in chapter A) to the history of research of Macedonian type ancient tombs with the citation of the main publications concerning the tombs included therein. In order to show that the geographical distribution of Macedonian tombs in various regions of ancient Thessaly coincides with the Macedonian presence in them, the main historical events are examined. These events are directly related to Thessaloniki-Macedonian relations from the classical period to the Roman conquest of areas where the tombs were found. Data based on ancient sources, epigraphic data and publications prove the interactions between Thessaly and Macedonia (Chapter B). The deep historic involvement of these two regions was found, as well as their close and continuous involvement. Ιnfluence and imitation currents were created and directed on both sides of Mount Olympus. Spercheios valley where most of the tombs were found, is the southern border of Thessaly. This valley separates Thessaly from central Greece. Due to its location and morphology it was an intermediate passage between north and south, and a natural passage for the movement of armies, goods, ideas and cultural currents. In chapter 3 the description of hundred and one (101) tombs of Macedonian type took place. Thirteen (13) built vaulted tombs and eighty eight (88) rock cut chamber tombs were described in detail. Unfortunately, the desecration of graves and the re-shaping of their interiors resulted in the disappearance of precious burial offerings, the destruction of many data and the loss of the ability to categorize the tombs. After the study of the literature concerning these tombs, the necessary information was collected, and the publications for each one of the tombs was recorded. In some cases, there is a description of indicative burial offerings, that were dated with bibliographic documentation, in order to determine as accurately as possible the time of tomb construction and how these tombs were used. In Chapter D the typology of Macedonian type built vaulted tombs and rock cut chamber tombs that were excavated in northern Fthiotida and Thessaly was examined. An emphasis was given to their architectonic features, compared to those that were found in Macedonia and other areas in Greek territory. Built vaulted tombs were found to have all the main features of the Macedonian built vaulted group, as well as some of the architectonic special features of the Macedonian built vaulted tombs of Sterea Hellas. These tombs are a smaller and more negligent provincial imitation of similar monuments found in Macedonia and are not characterized by the brilliance of their rich counterparts. The built vaulted tombs of ancient Thessaly have a simpler design than their Macedonian counterparts, the burial chamber is smaller in size, without an anteroom and with a smaller entrance opening. Their facade lacks architectural decoration and painting, and no luxurious furnishings were found inside. The rock cut chamber tombs were found to have all the basic features of the group of Macedonian rock cut chamber tombs. Their facades were simple, carved in natural rock, and no attempt was made to form in a particular way their architectural design as well as their written decoration. Most of the rock cut chamber tombs have a chamber with a rectangular trench and around it a carved P-shaped burial board. In northern Greece, the Macedonian type built vaulted tombs were intended for royal family members, officials and nobles. In ancient Thessaly tombs were found desecerated, and it cannot be demonstrated that they contained dead Macedonians’ bodies. Studying the tombs’ architecture does not allow us to ensure that the dead were of Macedonian origin or that they were Macedonian officials or affiliated with them, as no inscriptions were found on them. For all these reasons, it was attempted to examine whether these tombs were situated in territories subordinate to Macedonian hegemony or within its sphere of influence (Chapter E).

Αντικείμενο της μελέτης αποτελούν οι μακεδονικού τύπου κτιστοί καμαροσκεπείς και λαξευτοί θαλαμωτοί τάφοι της ελληνιστικής εποχής στην αρχαία Θεσσαλία (Βόρεια Φθιώτιδα και Θεσσαλία). Επιχειρείται η εξέταση της αρχιτεκτονικής μορφής των «μακεδονικού τύπου» κτιστών καμαροσκεπών και λαξευτών θαλαμωτών τάφων της ελληνιστικής εποχής οι οποίοι έχουν ανασκαφεί στη βόρεια Φθιώτιδα και τη Θεσσαλία, σε σχέση με αυτούς που έχουν βρεθεί στη Μακεδονία και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας. Παράλληλα, εξετάζονται οι σχέσεις των περιοχών, στις οποίες έχουν βρεθεί οι τάφοι, με τους Μακεδόνες και η μακεδονική επιρροή σ' αυτές κατά την ελληνιστική περίοδο, εποχή άνθησης της μακεδονικής κυριαρχίας. Η προσέγγιση είναι συνθετική, με βάση τις αρχαίες πηγές, τις υπάρχουσες μέχρι σήμερα δημοσιεύσεις και τα δεδομένα των τάφων. Το υλικό στο οποίο βασίζεται η μελέτη, προέρχεται κυρίως από τις σωστικές ανασκαφικές έρευνες, με την ευκαιρία των εκσκαφών θεμελίων για την ανέγερση οικοδομών ή παράνομων εκσκαφών και από παλαιές δημοσιεύσεις, οι οποίες αφορούν στους τάφους και στα κτερίσματά τους. Βασικός στόχος είναι η κάλυψη του κενού το οποίο υπάρχει έως σήμερα στη συνολική παρουσίαση και θεώρηση των τάφων μακεδονικού τύπου και κυρίως των λαξευτών θαλαμωτών τάφων στην αρχαία Θεσσαλία. Στην παρούσα μελέτη έγινε αρχικά (κεφ. Α) αναφορά στην ιστορία της έρευνας των μακεδονικού τύπου τάφων της Αρχαίας Θεσσαλίας με την παράθεση των κύριων δημοσιευμάτων που αφορούν τους τάφους που περιλαμβάνονται σε αυτήν. Προκειμένου να αποδειχτεί ότι η γεωγραφική διασπορά των τάφων μακεδονικού τύπου σε διάφορες περιοχές της αρχαίας Θεσσαλίας συμπίπτει με την μακεδονική παρουσία σε αυτές, εξετάστηκαν τα κυριότερα ιστορικά γεγονότα που σχετίζονται άμεσα με τις θεσσαλο- μακεδονικές σχέσεις από την κλασική περίοδο έως την ρωμαϊκή κατάκτηση των περιοχών στις οποίες έχουν βρεθεί οι τάφοι. Αναφέρθηκαν στοιχεία βασισμένα σε αρχαίες πηγές, επιγραφικά δεδομένα και δημοσιεύσεις που μαρτυρούν τις αλληλεπιδράσεις Θεσσαλίας και Μακεδονίας (κεφ. Β). Διαπιστώθηκε η βαθιά ιστορική εμπλοκή τους και ότι η στενή και συνεχής επαφή την οποία είχαν μεταξύ τους οι δύο περιοχές, δημιούργησε ρεύματα επιρροής και μίμησης, τα οποία κατευθύνονταν και στις δύο πλευρές του Ολύμπου. Η κοιλάδα του Σπερχειού, όπου βρέθηκε η πλειονότητα των τάφων, χωρίζει τη Θεσσαλία, της οποίας αποτελεί το νότιο όριο, από την κεντρική Ελλάδα. Λόγω της θέσης και της μορφολογίας της αποτέλεσε ενδιάμεσο μεταξύ βορρά και νότου και φυσικό πέρασμα για τη διακίνηση στρατών, αγαθών, ιδεών και πολιτιστικών ρευμάτων. Στη συνέχεια έγινε αναλυτική περιγραφή των εκατόν ενός (101) τάφων μακεδονικού τύπου, δεκατριών (13) κτιστών καμαροσκεπών και ογδόντα οκτώ (88) λαξευτών θαλαμωτών (κεφ. Γ). Δυστυχώς, η σύληση των τάφων και η αναμόχλευση του εσωτερικού τους είχαν σαν αποτέλεσμα εκτός από την εξαφάνιση των πολυτιμότερων κτερισμάτων, την καταστροφή πολλών στοιχείων και την απώλεια της δυνατότητας του διαχωρισμού των ταφών. Συγκεντρώθηκαν οι πληροφορίες οι οποίες προέκυψαν από την μελέτη της βιβλιογραφίας των τάφων και καταγράφηκαν τα δημοσιεύματα για τον καθένα. Περιγράφηκαν, όπου ήταν εφικτό, ενδεικτικά κτερίσματα από αυτούς, τα οποία χρονολογήθηκαν με βιβλιογραφική τεκμηρίωση, ώστε να προσδιοριστεί με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ακρίβεια ο χρόνος κατασκευής και χρήσης των τάφων στους οποίους ανήκαν. Ακολούθως, εξετάστηκε η τυπολογία των κτιστών καμαροσκεπών και λαξευτών θαλαμωτών μακεδονικού τύπου τάφων της ελληνιστικής εποχής που έχουν ανασκαφεί στη βόρεια Φθιώτιδα και τη Θεσσαλία και δόθηκε έμφαση στα αρχιτεκτονικά τους στοιχεία, συγκριτικά με αυτούς οι οποίοι έχουν βρεθεί στη Μακεδονία και σε άλλες περιοχές του ελλαδικού χώρου (κεφ. Δ). Για τους καμαροσκεπείς κτιστούς διαπιστώθηκε ότι παρουσιάζουν όλα τα βασικά χαρακτηριστικά της ομάδας των κτιστών καμαροσκεπών μακεδονικού τύπου τάφων της Μακεδονίας αλλά και κάποια από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της αρχιτεκτονικής των κτιστών, καμαροσκεπών, μακεδονικού τύπου τάφων της Στερεάς Ελλάδας. Αποτελούν μικρότερη και αμελέστερη επαρχιακή μίμηση των ανάλογων μνημείων στη Μακεδονία και υπολείπονται σε λαμπρότητα των πλούσιων ομολόγων τους. Οι καμαροσκεπείς κτιστοί τάφοι της αρχαίας Θεσσαλίας σε σύγκριση με τους αντίστοιχους της Μακεδονίας έχουν απλούστερο σχέδιο, ο ταφικός θάλαμος είναι μικρότερων διαστάσεων, χωρίς προθάλαμο, με μικρότερο άνοιγμα εισόδου. Από την πρόσοψή τους απουσιάζει ο αρχιτεκτονικός διάκοσμος και η ζωγραφική διακόσμηση και στο εσωτερικό τους δεν διαπιστώθηκε η ύπαρξη πολυτελούς επίπλωσης. Για τους λαξευτούς θαλαμωτούς διαπιστώθηκε ότι παρουσιάζουν όλα τα βασικά χαρακτηριστικά της ομάδας των λαξευτών θαλαμωτών μακεδονικού τύπου τάφων της Μακεδονίας. Οι προσόψεις τους ήταν απλές, λαξευμένες στο φυσικό βράχο, ενώ δεν διαπιστώθηκε προσπάθεια ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής διαμόρφωσης και γραπτής διακόσμησής τους. Οι περισσότεροι λαξευτοί θαλαμωτοί τάφοι διαθέτουν θάλαμο με ορθογώνιο όρυγμα και γύρω από αυτό λαξευμένο Π-σχημο ταφικό θρανίο. Στη βόρεια Ελλάδα οι κτιστοί καμαροσκεπείς τάφοι μακεδονικού τύπου προορίζονταν για τα μέλη της βασιλικής οικογένειας, τους αξιωματούχους και τους ευγενείς. Στην αρχαία Θεσσαλία οι τάφοι βρέθηκαν συλημένοι και δεν μπορεί να τεκμηριωθεί ότι αυτοί περιείχαν τα σώματα νεκρών Μακεδόνων. Η μελέτη της αρχιτεκτονικής τους δεν επιτρέπει να βεβαιωθεί το αν οι ένοικοι των τάφων κατάγονταν από την Μακεδονία ή ότι ήταν αξιωματούχοι Μακεδόνες ή ότι συνδέονταν με αυτούς, καθώς δεν βρέθηκε σε αυτούς κανένα επιγραφικό στοιχείο. Γι’ αυτούς τους λόγους, επιχειρήθηκε να εξεταστεί κατά πόσο αυτοί οι τάφοι χωροθετούνταν σε εδάφη υποταγμένα στη μακεδονική ηγεμονία ή βρισκόμενα στην σφαίρα επιρροής της (κεφ. Ε).