Βυζαντινοί εξόριστοι 1081-1453: τα πρόσωπα, τα αίτια, οι τόποι εξορίας

Abstract

Exile means the forcible removal of a person by the command of the central authority. The Greek term ἐξορία derives from the words ἐξ (out) and the word ὅριον (limit), which means one who lives outside the boundaries of a city or state. During the Roman period the penalty of exile divided into two forms: relegation (ἐξορία), the mildest form of removal, and deportation (περιορισμός), the heavier form, which entailed the loss of subject's citizenship and property. Accordingly, deportation belonged in death penalties. From the middle byzantine period, the two forms were unified and exile ceased to belong in death penalties and appears in byzantine legal texts as a punishment for crimes of medium gravity. In ancient Greece, the Athenians accustomed to banish for ten years, with the procedure of ostracism, those citizens that were regarded to be dangerous for the City. Furthermore, Romans exiled prominent citizens in remote places, such us the famous poet Ovidius, who created a tradition of exile letters. This tradition was maintained until the end of the Byzantine empire, as it is demonstrated in the present study. Byzantines usually applied the penalty of exile not only for punitive, but also for political reasons. Thus, exile as a practice of deporting unwanted persons for central power, was practiced throughout the Byzantine period. As a result a number of prominent persons, specifically emperors and empresses, successors and prospective successors, patriarchs, generals, military and political officials, powerful courtiers were exiled, since their power was considered or proved in practice dangerous for the political authority. Τhe present research examines eminent Byzantines, who banished from Constantinople or other major cities of the Empire, the reasons and the exile places from 1081 to 1453. However, exile during the early and middle Byzantine period, was also examined, in order to be able to draw conclusions. The study focuses on the exiles’ political, social, ecclesiastical and military environment before and during their banishment, in order to clarify the causes of their exile, as well as the conditions at the exile place. Therefore, additionally to the historiographical sources, the instruments of research were letters, official documents, will and Saints biographies, inscriptions, epigrams, poems, stamps, coins and works of art. The main part is divided into two major chapters. The first one studies exiles from the period of 1081 up to 1204 and includes the exiles of the Comnene period and that of Angelos dynasty. The second chapter studies exiles of the post 1204 period up to the reign of the Paleologians. Τhe exiles were presented separately, chronologically and correspondingly to each emperor. Like so, the causes of their exile could be illuminated, since their life, work, and action were directly related to their life time events, in which they sometimes played the leading part. Exile places have been examined, along with the reasons that these places were selected by the central government. It was found, that some of them were favorite exile places during the past, as well as, in the late Byzantine period, together with others that were used for the first time. The changes that have been taken place during this period, due to the war events, the loss of territories and the important provinces of the empire, have gradually led to a lack of available places of exile, mainly in the last centuries (end of 14th – first half of 15th ) where the state was confined to Constantinople and the surrounding areas, Despotate of Mystras in the southern Peloponnese and to some islands in the northern Aegean. For this reason probably references considering exiles could not be found, during this period of time, where the research is taking place. Since the end of 14th century until the end of the empire in 1453, no exiles have been recorded. This is justified, in my opinion, by the lack of exile places and by the war events, since communication between the few remaining areas was almost impossible and would not allow the transportation of exiles. To provide better understanding of the above, maps have been designed and cited at the end of the study. These maps present the places of exile and simultaneously the remaining byzantine territories until late 1453. Due to the lack of sufficient exile places, the exiles often were enclosed in fortresses and sometimes they were even imprisoned in the place of their exile, during the last byzantine period. Most of the exiles never returned and some others managed not only to come back, but also to play an important role in subsequent political evolvements. Tables, in which the exiles, the reasons and the place of their exile have been recorded, can be found at the end of the present study.

Ως εξορία νοείται η ανεπιθύμητη απομάκρυνση ενός ατόμου ή περισσότερων με εντολή της κεντρικής εξουσίας. Η λέξη παράγεται από την πρόθεση ἐξ και τη λέξη ὅριον, υποκοριστικό της λέξης ὅρος (ἐξ + ὅριος) και σημαίνει αυτόν που ζει εκτός συνόρων, εκτός των ορίων πόλεως ή κράτους. Κατά τη διάρκεια της ρωμαϊκής περιόδου, η εξορία είχε δύο μορφές: την relegatio (ἐξορία), που ήταν η ελαφρά μορφή, και την deportatio (περιορισμός), τη βαρύτερη. Η deportatio συνεπαγόταν την απώλεια της ιδιότητας του Ρωμαίου πολίτη και τη δήμευση όλων των περιουσιακών στοιχείων του εξορίστου, γι’ αυτό και ανήκε στις κεφαλικές ποινές, σε αυτές, δηλαδή, που επέσυραν τον θάνατο του καταδίκου. Από τη μέση βυζαντινή περίοδο όμως, το περιεχόμενο της ποινής ήταν ενιαίο και η εξορία έπαψε να ανήκει στις κεφαλικές ποινές. Απαντάται στα βυζαντινά νομικά κείμενα πλέον ως αυτοτελής ποινή για εγκλήματα μέσης βαρύτητας. Στην αρχαία Ελλάδα, οι Αθηναίοι εξόριζαν για δέκα χρόνια με τη διαδικασία του ὁστρακισμού τους πολίτες που θεωρούνταν επικίνδυνοι για την Πόλη-Κράτος. Ακολούθησαν οι Ρωμαίοι, οι οποίοι εξόριζαν τους πολιτικούς τους αντιπάλους σε απομακρυσμένα μέρη, όπως τον φημισμένο ποιητή Οβίδιο, που από τον τόπο εξορίας του δημιούργησε τη δική του παράδοση στις επιστολές των εξορίστων. Η παράδοση αυτή διατηρήθηκε και στα βυζαντινά χρόνια μέχρι και την υστεροβυζαντινή περίοδο, όπως αποδείχτηκε και στην παρούσα διατριβή με παραδείγματα. Οι Βυζαντινοί, όπως και οι προκάτοχοί τους Ρωμαίοι, έκαναν χρήση της ποινής της εξορίας όχι μόνο για εγκλήματα του κοινού ποινικού δικαίου, αλλά και για πολιτικούς λόγους. Έτσι, η εξορία, ως πρακτική απομάκρυνσης των ανεπιθύμητων προσώπων για την κεντρική εξουσία, εφαρμόστηκε καθ’ όλη τη διάρκεια της βυζαντινής περιόδου. Ως αποτέλεσμα, ένας μεγάλος αριθμός επιφανών Βυζαντινών, συγκεκριμένα αυτοκράτορες και αυτοκράτειρες, διάδοχοι και επίδοξοι διάδοχοι, πατριάρχες, στρατηγοί, πολιτικοί και στρατιωτικοί αξιωματούχοι, εξορίστηκαν, επειδή η ισχύς τους θεωρήθηκε ή αποδείχθηκε στην πράξη επικίνδυνη για την πολιτική εξουσία. Η παρούσα διατριβή, λοιπόν, έχει ως θέμα επιφανείς Βυζαντινούς που εξορίστηκαν από την Κωνσταντινούπολη ή άλλες σημαντικές πόλεις της αυτοκρατορίας, τα αίτια εξορίας τους και τους τόπους εξορίας, με χρονικό πλαίσιο από το 1081 έως το 1453. Καθώς, όμως, η εξορία, ως πρακτική απομάκρυνσης πολιτικών αντιπάλων, εφαρμοζόταν και κατά το παρελθόν, για την εξαγωγή συμπερασμάτων ήταν απαραίτητη και η μελέτη περιπτώσεων εξορίστων της πρώιμης και μέσης βυζαντινής περιόδου. Η παρούσα μελέτη εξετάζει, επίσης, το πολιτικό, κοινωνικό, εκκλησιαστικό και στρατιωτικό περιβάλλον των εξορίστων, πριν την απομάκρυνσή τους, ώστε να μπορούν να διαφωτιστούν τα αίτια αυτής, καθώς και τις συνθήκες στον τόπο εξορίας τους. Γι’ αυτό, εκτός από τις ιστοριογραφικές πηγές, αντικείμενο έρευνας αποτέλεσαν επιστολές, επίσημα έγγραφα, διαθήκες και Βίοι αγίων, επιγραφές, επιγράμματα, ποιήματα, σφραγίδες, νομίσματα και έργα τέχνης. Το κυρίως θέμα διαιρείται σε δύο μεγάλα μέρη. Στο πρώτο μελετώνται οι εξόριστοι την περίοδο των Κομνηνών (1081-1185) και αυτής των Αγγέλων (1185-1204). Στο δεύτερο μέρος εξετάζονται οι εξόριστοι της περιόδου μετά το 1204 και αυτοί της Παλαιολόγειας εποχής (1259 -1453). Κάθε εξόριστος εξετάζεται χωριστά με χρονολογική σειρά και ανά αυτοκράτορα, αφού η ζωή του, το έργο και η δράση του συνδεόταν άμεσα με τα γεγονότα της εποχής του, στα οποία ενίοτε πρωταγωνιστούσε και ο ίδιος. Επίσης, μελετήθηκαν οι τόποι εξορίας και οι λόγοι που επιλέχθηκαν από την κεντρική εξουσία. Κάποιοι από αυτούς αποτελούσαν προσφιλή τόπο εξορίας και κατά το παρελθόν, κάποιοι άλλοι εμφανίζονται για πρώτη φορά κατά την ύστερη βυζαντινή εποχή. Οι αλλαγές που συνέβησαν κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, λόγω των πολεμικών γεγονότων, η απώλεια εδαφών και σημαντικών επαρχιών της αυτοκρατορίας, οδήγησε βαθμιαία στην έλλειψη διαθεσιμότητας τόπων εξορίας, κυρίως κατά τους τελευταίους αιώνες (τέλη 14ου και πρώτο μισό 15ου), όταν το Κράτος περιορίστηκε πλέον στην Κωνσταντινούπολη και τα περίχωρά της, στο Δεσποτάτο του Μυστρά στη νότια Πελοπόννησο και σε κάποια νησιά στο βόρειο Αιγαίο. Αυτός πιθανότατα είναι και ο λόγος, για τον οποίο από τα τέλη του 14ου αιώνα μέχρι την πτώση της αυτοκρατορίας το 1453, δεν εντοπίζονται εξόριστοι στις βυζαντινές πηγές. Η απουσία αυτή θεωρώ ότι οφείλεται τόσο στην έλλειψη διαθέσιμων τόπων, όσο και στα πολεμικά γεγονότα, αφού η επικοινωνία μεταξύ των ελάχιστων εναπομεινάντων περιοχών υπό βυζαντινή εξουσία ήταν αδύνατη και δεν θα επέτρεπε τη μεταφορά εξορίστων στους τόπους εξορίας. Για την καλύτερη κατανόηση των παραπάνω, έχουν σχεδιαστεί χάρτες, οι οποίοι παρατίθενται στο τέλος της παρούσας διατριβής. Σε αυτούς σημειώνονται οι τόποι εξορίας και ταυτόχρονα τα εναπομείναντα βυζαντινά εδάφη μέχρι το 1453. Λόγω της έλλειψης σταδιακά διαθέσιμων τόπων εξορίας κατά την ύστερη βυζαντινή περίοδο, οι εξόριστοι συχνά εγκλείονταν σε φρούρια ή σε κάποιες περιπτώσεις φυλακίζονταν στον τόπο εξορίας τους. Οι περισσότεροι από τους εξορίστους δεν επέστρεψαν ποτέ, κάποιοι από αυτούς όμως, όχι μόνο ξαναγύρισαν, αλλά πρωταγωνίστησαν στις μετέπειτα πολιτικές εξελίξεις της εποχής τους. Στο τέλος της παρούσας μελέτης παρατίθενται πίνακες, στους οποίους καταγράφονται οι εξόριστοι, τα αίτια εξορίας και οι τόποι εξορίας τους.