Όψεις του κακού στη νεοελληνική πεζογραφία (1880-1922)

Abstract

This Ph.D. thesis sheds light on the various manifestations of evil that recur in the prose fiction of late nineteenth and early twentieth centuries. My research has shown that Greek prose fiction of this period pivots on three main aspects of evil; natural evil, social evil, and irrational evil. On one hand, the literary exploitation of the concept of evil depends on European literary, philosophical and sociological trends, with which Greek writers of the 1880s – early 1920s were familiarized, such as Naturalism, Positivism, Social Darwinism, Socialism, etc. On the other hand, this topic is closely related to the Greek literary movement of “ethographia” (the writing of the mores), which aspired to strengthen the modern Greek national identity, by encouraging the writing of short stories inspired by Greek history and Greek folklore tradition. The problem of evil is also interwoven with the broader political and social circumstances in Greece during the period of 1880 to 1922, when national euphoria and modernization of infrastructure alternated with national humiliation and financial crisis. Furthermore, the literary treatment of this topic involved a theoretical, philosophical-theological background against which the notions of evil, theodicy, and pain were conceived and further developed. Lastly, the concept of evil turned the most prominent Greek authors of that period towards innovative narrative techniques, such as the loose plot, the delirious monologues, and the open end. From this perspective, my thesis suggests that negotiating uneasy truths about everyday life in the Greek cities, as well as in the countryside, major authors, such as Papadiamantis, Karkavitsas, Theotokis, K. Hatzopoulos, Paroritis, and others, amplified “ethographia’s” ideological and literary scope and oriented it towards an in-depth understanding of the human condition.

Η παρούσα εργασία διερευνά τις κυρίαρχες όψεις του ζητήματος του κακού, που αναδεικνύονται από μείζονα έργα της νεοελληνικής πεζογραφίας, κατά την περίοδο 1880-1922. Τα χρόνια αυτά αποκτούν ειδικό ενδιαφέρον για τη μελέτη ενός τέτοιου θέματος, διότι οριοθετούν μια κρίσιμη εποχή για την πολιτική, κοινωνική, πνευματική και λογοτεχνική κατάσταση στο ελληνικό κράτος• μια εποχή κατά την οποία εναλλάσσεται το αίσθημα εθνικής ανάτασης με τη διάψευση των εθνικών ιδεωδών και τη συνακόλουθη απογοήτευση, συνυπάρχουν ο σταδιακός εκσυγχρονισμός του άστεως και της υπαίθρου και η άνοδος του μορφωτικού επιπέδου με την εκτεταμένη υποβάθμιση, με την κυριαρχία της αμάθειας, των προλήψεων και των προκαταλήψεων, ενώ στο πεδίο των ιδεών και της λογοτεχνίας, συνωθούνται η ανάγκη για τη συγκρότηση μιας εθνικής πεζογραφίας που θα συνεισφέρει στην εθνική αυτογνωσία και την τόνωση του πατριωτισμού και η ανάγκη για τη ρεαλιστική αποτύπωση όλων των προαναφερθεισών εντάσεων και αντιφάσεων που χαρακτήριζαν την ελληνική κοινωνία. Οι συγγραφείς που μελετώνται εδώ, οι επιφανέστεροι της περιόδου αυτής, ο Βιζυηνός, ο Παπαδιαμάντης, ο Καρκαβίτσας, ο Εφταλιώτης, ο Χρηστομάνος, ο Κ. Χατζόπουλος, ο Θεοτόκης, ο Παρορίτης, ο Πικρός, σε αρκετά και εμβληματικά έργα τους, κατόρθωσαν να αποτυπώσουν με οξυδέρκεια και κριτική διάθεση την καθημερινότητα στην ελληνική ύπαιθρο και το ελληνικό άστυ της εποχής τους, μακριά από εφησυχαστικές και αποπροσανατολιστικές εξιδανικεύσεις ή επιτηδευμένα σκοτεινές περιγραφές, παραπλανητικές και θηρευτικές εντυπώσεων. Στα υπό εξέταση κείμενα εντοπίστηκαν τρεις βασικές όψεις του κακού: το φυσικό, το κοινωνικό και το παράλογο • καθεμία από τις όψεις αυτές υφίσταται περαιτέρω διακρίσεις. Η τεσσαρακονταετία 1880-1922 σημαδεύεται, σε ό,τι αφορά την πεζογραφία, από δύο γεγονότα εν πολλοίς αντιτιθέμενα μεταξύ τους: την εισδοχή του νατουραλισμού στην Ελλάδα μέσω της μετάφρασης της Nana του Zola (1879-1880) και την προκήρυξη του διαγωνισμού της Εστίας για τη συγγραφή ελληνικού διηγήματος (1883), διαγωνισμού που θεωρείται καθοριστικός για την εκκίνηση και την εξάπλωση της ηθογραφίας. Τα κείμενα που εξετάζουμε εδώ έχουν απολύτως διακριτή εθνική ταυτότητα, ενώ για την ανάπτυξη της προβληματικής περί κακού στηρίζονται σε μεγάλο βαθμό στην ποιητική και το φιλοσοφικό, κοινωνιολογικό και επιστημονικό υπόβαθρο του νατουραλισμού. Παράλληλα, η θεματοποίηση των διάφορων όψεων του κακού στρέφει τους συγγραφείς σε καινοτόμες αφηγηματικές λύσεις, όπως η καταβύθιση στην ψυχολογία των ηρώων αλλά και του ανώνυμου πλήθους, οι τεχνικές της προσχηματικής πλοκής, του παραληρηματικού μονολόγου και του ανοιχτού τέλους, καθώς και η ενσωμάτωση φιλοσοφικών – θεολογικών θεωρήσεων γύρω από το κακό, τη θεοδικία, τον ανθρώπινο πόνο. Κατόπιν τούτων, αποδεικνύεται ότι η θεματική του κακού συμβάλλει αφενός στην ανανέωση και τον συγχρονισμό της ελληνικής πεζογραφίας με τις ευρωπαϊκές πεζογραφικές τάσεις, αφετέρου στον συμβιβασμό των δύο αντίρροπων ρευμάτων, της ηθογραφίας και του νατουραλισμού.