Η μορφή του νεκρού στην αρχαία ελληνική τέχνη από την αρχαϊκή έως την ελληνιστική περίοδο

Abstract

The aim of this thesis is the depiction of the human dead body, as it was portrayed through sculpture and vase painting, during the Archaic and all the way through to the Hellenistic period. Although the dead body is illustrated for the first time as early as the Late Helladic IIIC (Late) period, it is only in the Archaic period when there is significant increase in the depictions, a practice we can monitor up to the end of the Hellenistic period. The catalogue of the study is based on extensive research and survey of relevant material. The geographical span of the monuments covers large Greek urban centres such as Athens and the Attica region, Panhellenic sanctuaries such as the sanctuary of Delphi, as well as other smaller areas such as Lakonia and Boeotia, the Aegean and Ionian islands and the large Hellenistic metropoleis. The classification of the depictions is divided into two main categories, namely, dead at war and dead in times of peace. The introductory part discusses the approach and methodology adopted and clarifies the criteria that differentiate the depiction of the dead body in relation to the dying body. The thesis chapters proceed as follows: Fight for the Dead, Transportation of the Dead, Dragging of the Dead, Over the Dead, Isolated dead bodies, Dead bodies near execution scene, Execution of Civilians, Suicide, Mourning, Dead body as an object of Transaction, Vengeance, Sparagmos, Prothesis, Ekphora and other funerary rites, Hypnos and Thanatos. Although the thesis is based largely on the iconography of the dead body, its contribution is related to approaching the body imagery through a global, cross-disciplinary view and methodology, with simultaneous attention given to outcomes derived from adjacent fields such as literature and history, as well as anthropology. At the same time, the thesis takes into consideration insights from the discipline of anatomy through which analysis of the elements of the deadly trauma is accomplished. The thesis focuses on the evolution of the iconographic types as well as how societal and political changes of the specific period influenced the depiction of the dead body. Considering an anthropocentric and narrative form of art like the ancient Greek, the image of the dead body seems to enjoy a key role, as it is the embodiment of death as a natural, biological and societal phenomenon. The aim of the thesis is to extract outcomes in relation to the causes and other forcing elements that shaped the depiction of the dead body as well as the way that this took place. Moreover, to examine the relationship between the dead body, the surrounding materials and living components and the associations amongst them, as well as the influence that this may have had on the viewers, as a construction with various symbolic meanings.

Η παρούσα διδακτορική διατριβή πραγματεύεται τη μορφή του νεκρού σώματος όπως απεικονίστηκε στην πλαστική και την αγγειογραφία, από την Αρχαϊκή έως την Ελληνιστική περίοδο. Αν και το νεκρό σώμα απεικονίζεται για πρώτη φορά ήδη από την Ύστερη Υστεροελλαδική ΙΙΙΓ περίοδο, η περίοδος κατά την οποία σημειώνεται μία αξιοσημείωτη αύξηση ως προς τον αριθμό και το εύρος των απεικονίσεων, ορίζεται από την ώριμη Αρχαϊκή έως τα τέλη της Ελληνιστικής περιόδου. Ο κατάλογος της εργασίας βασίζεται σε εκτενή έρευνα και αποδελτίωση αντιπροσωπευτικού υλικού. Τα γεωγραφικά όρια των υπό έρευνα απεικονίσεων περιλαμβάνουν το σύνολο του τότε ελληνικού κόσμου: τα μεγάλα αστικά κέντρα, όπως είναι η Αθήνα και η ευρύτερη περιοχή της Αττικής, ιερά πανελλαδικής εμβέλειας, όπως το ιερό των Δελφών, αλλά και μικρότερες περιοχές της περιφέρειας, όπως η Λακωνία και η Βοιωτία, τα νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου, και τις μεγάλες ελληνιστικές μητροπόλεις. Η ταξινόμηση των νεκρών διαιρέθηκε σε δύο βασικές κατηγορίες, τους νεκρούς στον πόλεμο και τους νεκρούς στην ειρήνη. Στην εισαγωγή αναλύεται η προσέγγιση του θέματος και επιπλέον διευκρινίζονται τα κριτήρια που διαφοροποιούν την απεικόνιση του νεκρού σώματος από αυτή του θνήσκοντος. Τα επιμέρους κεφάλαια είναι τα εξής: Διεκδίκηση νεκρού, Διακομιδή νεκρού, Έλξη νεκρού, Επί του νεκρού, Μεμονωμένοι νεκροί, Παρακείμενοι νεκροί σε σκηνή εκτέλεσης, Εκτέλεση αμάχων, Αυτοκτονία, Θρήνος, Αντικείμενο συναλλαγής, Εκδίκηση, Σπαραγμός, Πρόθεσις, Εκφορά και άλλες ταφικές σκηνές, Ύπνος και Θάνατος. Μολονότι κορμός της εργασίας είναι η εικονογραφία της μορφής του νεκρού σώματος, η συμβολή της έγκειται στην προσέγγιση της εικόνας του σώματος μέσα από ένα σφαιρικό και διεπιστημονικό πρίσμα, με την αξιοποίηση απόψεων, γνώσεων και πορισμάτων από τους συναφείς κλάδους της φιλολογίας και της ιστορίας, καθώς και της ανθρωπολογίας, ενώ αξιοποιήθηκε και το γνωστικό πεδίο της ανατομίας, με τη συνδρομή της οποίας διαλευκάνθηκαν στοιχεία όπως είναι το θανάσιμο τραύμα. Η εργασία εστιάζει τόσο στην εξέλιξη των εικονογραφικών τύπων, όσο και στον τρόπο με τον οποίον η απεικόνιση του νεκρού σώματος επηρεάστηκε από τις κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές που συντελέστηκαν στον ελλαδικό χώρο κατά τη διάρκεια της συγκεκριμένης περιόδου. Σε μία τέχνη ανθρωποκεντρική και αφηγηματική, όπως η αρχαία ελληνική, η εικόνα του νεκρού σώματος φαίνεται να επέχει συχνά πρωταγωνιστικό ρόλο, και, επιπλέον, αποτελεί την ίδια τη σωματική αποτύπωση του θανάτου, ως φυσικού, βιολογικού και κοινωνικού φαινομένου. Σκοπός της εργασίας είναι η εξαγωγή συμπερασμάτων ως προς τις αιτίες και τις κινητηρίους δυνάμεις, που διαμόρφωσαν το νεκρό σώμα, η διερεύνηση της σχέσης του με το συνολικό πλέγμα των υλικών και έμβιων στοιχείων γύρω του, οι δράσεις και οι σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ τους, καθώς και η επιρροή που ασκούσε στους θεατές, ως κατασκευή που φέρει ποικίλους συμβολισμούς.