Το αγιολογικό dossier της Αγίας Ευγενίας (BHG 607w-607z)

Abstract

The hagiographical dossier of Saint Eugenia, which was renamed “Eugenios”, belongs to the distinctcategory of vitae and passiones that narrate the life, state and martyrdom of “transvestite” women saints who chose to disguise themselves with men’s monastic garments and withdraw for the rest of their life in men's monasteries as male monks. In the pages of Saint Eugenia’s life, the reader follows a peculiar phenomenon of “transformation” that is surprising and admirable, but at the same time doubtful, given the particular way that this woman decided to “devote” herself to God and the subsequent honor that the Orthodox Church gave to her. Within the hagiographic tradition, one can find more than twelve different vitae and passiones of saintly women composed on this subject. Many scholars have attempted to interpret and explain the appearance of the cross-dressed heroines in religious literature by exploiting psychological, literary or theological terms or by setting religious or social criteria, reaching although often the limits of exaggeration. The stories of saintly transvestite women or cross-dressed heroines seems to be a pattern that was not limited to a specific time or space, but boomed strongly through the Christian Roman Empire between the 5th and 9th centuries. Saint Eugenia is one of the ancient and early examples of the distinguished category of “transvestite” women saints. The text of her life and martyrdom was the only unpublished text from this Corpus of texts and is delivered in Greek and Latin, but also in Syrian, Armenian and Ethiopian. This suggests that Saint Eugenia was worshiped throughout the Medieval world, in East and West. The Life of Saint Eugenia has a rich manuscript tradition that was unpublished until today. Our main focus and emphasis was given in the depth examination of the manuscripts and the different texts of Saint Eugenia’s life and in the preparation of the critical edition of the three Greek variants - traditions (ΒHG 607w – BHG 607z) of her vita and passion. In total, 20 manuscripts dating from the 9th to the 16th century were gathered from different libraries from all over the world and examined in detail, of which 14 were excluded, as they were delivering the revised text of Symeon Metaphrastes. In order to be able to incorporate the Greek texts that deliver the life of St. Eugenia to the tradition of the vita, we proceeded to a parallel comparison of the unpublished Greek texts with the texts already published in various languages. The peculiarity of the text of St. Eugenia's life lies not so much in the Latin translation of the text as in the Greek translations from the Latin texts that followed. In addition, the text was examined on the basis of the historical flaws that were widely spread throughout the life and martyrdom of Saint Eugenia, while the literal sources of the text were also examined. As it may seem, this simple cross-dressed legend has intrigued references to a variety of historical events, persons, and habits of the past, giving to the story of Saint Eugenia veritable elements. The text of Saint Eugenia’s life who renamed “Eugenios” presents the story of a controversial saint who is "impregnated" by myth, isdependent on enigmatic images, and has a didactic and catechism character highlighting Christian values such as God's zeal, patience, humiliation and indecisiveness.

Το αγιολογικό dossier της Αγίας Ευγενίας που μετονομάστηκε Ευγένιος ανήκει στην ιδιαίτερη κατηγορία κειμένων που εξιστορούν το βίο, την πολιτεία και το μαρτύριο αγίων γυναικών που επέλεξαν να μεταβάλουν την εξωτερική εμφάνισή τους, να λάβουν ανδρικά μοναστικά ενδύματα και να μονάσουν σε ανδρικά μοναστήρια ως άνδρες μοναχοί. Στις σελίδες του βίου της Αγίας, ο αναγνώστης παρακολουθεί ένα περίεργο φαινόμενο παρενδυσίας που προκαλεί έκπληξη και θαυμασμό αλλά και αμφιβολίες, δεδομένου του ιδιαίτερου τρόπου άσκησης των γυναικών αυτών και της επακόλουθης τιμής που τους προσδίδει η Ορθόδοξη Εκκλησία. Μέσα στην αγιογραφική παράδοση συναντούμε περισσότερους από δώδεκα διαφορετικούς βίους αγίων Γυναικών που συντέθηκαν πάνω σε αυτό το θέμα. Πολλοί μελετητές επιδίωξαν να ερμηνεύσουν τη μεταμφίεση αυτή, αξιοποιώντας ψυχολογικούς, λογοτεχνικούς ή θεολογικούς όρους ή θέτοντας θρησκευτικά, ή κοινωνικά κριτήρια, φτάνοντας όμως συχνά στα όρια της υπερβολής. Πρόκειται για ένα μοτίβο που δεν περιορίστηκε σε συγκεκριμένη εποχή ή χώρο, άνθησε όμως έντονα διαμέσου της Χριστιανικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας μεταξύ του 5ου και 9ου αιώνα. Η αγία Ευγενία αποτελεί ένα από τα αρχαιότερα παραδείγματα της ιδιαίτερης κατηγορίας των γυναικών που έλαβαν ανδρικά μοναστικά ενδύματα. Το κείμενο του βίου και του μαρτυρίου της είναι το μοναδικό ανέκδοτο μέχρι σήμερα κείμενο από αυτό το Corpus κειμένων και παραδίδεται στην ελληνική και λατινική γλώσσα αλλά επίσης και στη συριακή, αρμενική και αιθιοπική. Το γεγονός αυτό υποδηλώνει ότι η εν λόγω Αγία λατρευόταν σε όλο το Μεσαιωνικό κόσμο, σε Ανατολή και Δύση. Ο Βίος της Αγίας Ευγενίας έχειπλούσια χειρόγραφη παράδοση που παρέμενε ανέκδοτη μέχρι και σήμερα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για εμάς είχε η εξέταση και η κριτική έκδοση των τριών ελληνικών παραλλαγών - παραδόσεων του μαρτυρίου της Ευγενίας και αυτή ήταν και η κύρια εργασία μας. Συνολικά συγκεντρώθηκαν και εξετάστηκαν 20 χειρόγραφα που χρονολογούνται από τον 9ο έως τον 16ο αιώνα, εκ των οποίων αποκλείστηκαν τα 14, αφού παρέδιδαν το κείμενο το επεξεργασμένο από τον Συμεών Μεταφραστή. Θέλοντας να εντάξουμε τα ελληνικά κείμενα που παραδίδουν το κείμενο της αγίας Ευγενίας στην παράδοση του Βίου προχωρήσαμε σε μία παράλληλη σύγκριση των ανέκδοτων ελληνικών κειμένων με τα ήδη εκδιδόμενα κείμενα σε διάφορες γλώσσες. Η ιδιαιτερότητα του κειμένου του βίου της αγίας Ευγενίας έγκειται όχι τόσο στη λατινική μετάφραση του κειμένου όσο στις ελληνικές επαναμεταφράσεις από τα λατινικά κείμενα που ακολούθησαν. Πέραν αυτών, το κείμενο εξετάστηκε με βάση τα ιστορικά ψήγματα που εντοπίζονται διάχυτα σε όλη την έκτασή του ενώ εξετάστηκαν και οι φιλολογικές πηγές του κειμένου. Καθώς φαίνεται, στο απλό αυτό κείμενο έχουν παρεισφρήσει αναφορές σε ποικίλα ιστορικά γεγονότα, πρόσωπα και συνήθειες της εποχής προσδίδοντας στην ιστορία της Αγίας το στοιχείο της αληθοφάνειας. Πρόκειται λοιπόν, για το βίο μίας αμφιλεγόμενης αγίας που είναι «εμποτισμένος» από το Μύθο, εξαρτημένος από αινιγματικές εικόνες, ο οποίος έχει διδακτικό και κατηχητικό χαρακτήρα και προβάλλει υψηλές έννοιες, όπως ο κατά Θεόν ζήλος, η υπομονή, η ταπείνωση, η ανεξικακία.