Η αρχιτεκτονική πράξη ως ρητορικό επιχείρημα στη μεταπολεμική συνθήκη του ελληνικού τουρισμού: 1948 – 1963

Abstract

The main scope of this thesis is to investigate in a rigorous and systematic way the mechanics and the uses of the rhetorical argument that buildings and their architecture construct. In particular, this thesis maintains that, within specific historical contexts, marked by paradigm shifts and the emerging geographies of modernity, buildings may construct arguments, which are transferred to the citizens/spectators with the aim of educating them in a new reality. The key notion that space has political dimensions, commonly assumed as self-evident, functions here as a point of departure and a motivation for a wide-ranging examination of architectural praxis as a system of political management and exercising power and as a system of societal reform. For this purpose, this research constructs an analogy between architecture –visual perception– and rhetoric –verbal perception– that aims to provide a better understanding of the ways architecture and buildings can articulate/utter, express and communicate meaningful statements about the society. Therefore, the main argument this thesis puts forward is that architecture, as a system of managing public life, is also a rhetorical system that functions as and underpins public speech, and enables the space of public appearance, in accordance with the rhetorical art, which was conceived in Greek and Roman antiquities as a system for managing public life. That is, architecture is understood here as a structured system of speech, representation and communication that ensures the cohesion and the orderly function of society, as well as the education of its citizens and their participation in the exercise of democracy. The main issues raised in this thesis are as follows: 1. The political significance of public space is examined here with reference to its rhetorical capacity, namely its ability to reveal and reconcile conflicting rhetorical/architectural discourses in la vie quotidienne of the citizens, not only as symbols that stand for abstract values, which communities hold dear, but as enabling mechanisms that elicit and facilitate their active participation in a democratic society. 2. Acknowledging the citizen as the principal/intended recipient of the architectural discourse forms the basis of active participation in public life. Relevant to this notion is the recognition of architecture’s performative aspect, which can contribute to a better understanding of the architectural praxis and the architectural event in the city as a formative experience and as active participation in the shaping of everyday life. 3. The architectural/rhetorical argument is examined as a vehicle for societal reform in three different historical cases that correspond to diverging political and cultural frameworks: Alberti’s written work in the early modernity of the Florentine Republic in the Renaissance, the monarchy of Louis XIV in 17th century Paris and Claude-Nicolas Ledoux’s visionary plan for Chaux in the late 18th century. 4. The second part of this thesis applies the abovementioned analogy –between rhetoric art and architecture– to the post-war, Marshall Plan Greece and the 1950s policies for tourism development. The post-war era is considered for this research as a fitting period for sharpening the heuristic functions of the analogy due to the simultaneous emergence of multiple facets of modernity in the compatible fields of architecture and tourism that functioned as indicators of modernization, economic growth and prosperity. 5. The set of intricate relations between Americanism and post-war Greek tourism is further investigated as a transition process of the Greek middle class to modernism and western consumerism, shaped largely by the rhetoric of major public works and tourism development and mirrored in the road works and the state-run XENIA hotels of the times, further substantiated by the construction of the Athens Hilton and the new US Embassy in Athens. 6. Last, the invocation of antiquity in the post-war condition of mass tourism is examined in detail in this thesis, as the inescapable materiality of the architectural ruins of the past fueled the national narrative with visions of imaginary and privileged relations between modern Greece and the antiquity. Correspondingly, the rhetorical argument of modernized archaeological landscapes facilitated tourism development and, eventually, transformed the symbolic value of the sacred pilgrimage of the West to the Greek antiquity to an economic commodity.

Κύριο ερευνητικό ερώτημα της παρούσας διατριβής αποτέλεσε ο ρητορικός λόγος που εκφέρεται από τα ίδια τα κτίρια και την αρχιτεκτονική τους. Ειδικότερα, ο λόγος που μεταφέρεται στους πολίτες/θεατές με τη διαμεσολάβηση και την επιτελεστικότητα του δομημένου χώρου σε συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες αλλαγής παραδείγματος και ανάδυσης εκδοχών της νεωτερικότητας, με στόχο την εκπαίδευση της κοινωνίας σε μια νέα πραγματικότητα. Η θεωρούμενη ως αυτονόητη αντίληψη ότι ο χώρος έχει πολιτική διάσταση σχηματοποίησε ως βασικό κίνητρο αυτής της έρευνας την πρόθεση τεκμηρίωσης της αρχιτεκτονικής πράξης ως συστήματος πολιτικής διαχείρισης και άσκησης της εξουσίας και ως συστήματος μεταρρύθμισης και εκπαίδευσης του πολίτη. Για τον σκοπό αυτό, επιχειρήθηκε η εργαλειακή κατασκευή μιας αναλογίας της αρχιτεκτονικής/οπτικής αντίληψης με τη ρητορική/λεκτική. Ως εκ τούτου, βασική υπόθεση εργασίας αποτελεί η θέση ότι η αρχιτεκτονική ως σύστημα διαχείρισης της δημόσιας ζωής είναι ένα ρητορικό σύστημα που λειτουργεί και στηρίζει τους όρους πρόσληψής του στην εκφορά του ως δημόσιος λόγος, κατ’ αντιστοιχία με τη ρητορική τέχνη, όπως αυτή επινοήθηκε ως σύστημα διαχείρισης του δημόσιου βίου στην ελληνική αρχαιότητα. Δηλαδή, ως συγκροτημένο σύστημα λόγου και αναπαράστασης, επικοινωνίας και πολιτικής χρήσης που εξασφάλιζε τη συνοχή και την εύρυθμη λειτουργία της κοινωνίας, καθώς και την εκπαίδευση και συμμετοχή του πολίτη στην άσκηση της δημοκρατίας. Τα ζητήματα που εξετάζονται στη διατριβή είναι: 1. Διερευνάται η πολιτική σημασία του δημόσιου χώρου, ως απότοκη της ρητορικής του ιδιότητας, δηλαδή η δυνατότητα συνέργειας του αρχιτεκτονικού έργου με τη ζωή των πολιτών όχι μόνο ως φορέα συμβόλων, αλλά ως επιτελεστικού μηχανισμού που οδηγεί στην πράξη και τη συμμετοχή. 2. Διερευνάται η σύνδεση της έννοιας της επιτελεστικότητας με την αρχιτεκτονική πράξη, και με το αρχιτεκτονικό γεγονός στην πόλη ως βιωματική εμπειρία και ως ενεργό συμμετοχή στη διαμόρφωση της καθημερινότητας. 3. Διερευνάται ο αρχιτεκτονικός λόγος ως φορέας μεταρρύθμισης στην πρώιμη νεωτερικότητα της Φλωρεντινής Δημοκρατίας του Alberti στην Αναγέννηση, της μοναρχίας του Louis XIV στη Γαλλία του 17ου αιώνα και της πόλης Chaux του αρχιτέκτονα C.-N. Ledoux στο τέλος του 18ου αιώνα. 4. Ειδικότερα διερευνάται η ρητορική των αρχιτεκτονικών μεταρρυθμιστικών προτύπων στην τουριστική πολιτική της ανασυγκρότησης στη μεταπολεμική Ελλάδα του Σχεδίου Μάρσαλ και της δεκαετίας του 1950. Η μεταπολεμική εποχή κρίθηκε ως το κατάλληλο πεδίο έρευνας λόγω της ανάδυσης εκδοχών νεωτερικότητας που αναπτύχθηκαν αρχιτεκτονικά στο ευρύτερο πεδίο του τουρισμού, πεδίου που εξετάζεται ως νεωτερικό φαινόμενο, ως μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης, αλλά και ως όχημα εκμοντερνισμού και εκπαίδευσης των νεοελλήνων μέσα από τρεις χαρακτηριστικές περιπτώσεις. 5. Διερευνάται η συμβολή του αμερικανισμού στον μεταπολεμικό ελληνικό τουρισμό ως διαδικασία μετάβασης της ελληνικής μεσαίας τάξης στον μοντερνισμό και τον δυτικό καταναλωτικό τρόπο ζωής, που διαμορφώθηκε σε μεγάλο βαθμό από τη ρητορική των μεγάλων έργων και της τουριστικής ανάπτυξης. Παρακολουθείται η επιρροή του αμερικανικού παράγοντα στην ανάπτυξη της ελληνικής ιδιωτικής ξενοδοχίας, αφενός μέσω της συνδικαλιστικής αντίθεσης των ξενοδόχων στις πολιτικές του Σχεδίου Μάρσαλ και αφετέρου μέσω των κυβερνητικών μεθοδεύσεων για την εγκατάσταση της αμερικανικών συμφερόντων διεθνούς ξενοδοχειακής αλυσίδας Hilton στην Αθήνα. 6. Τέλος, διερευνάται η επίκληση της αρχαιότητας στην τουριστική συνθήκη και η εντατική χρήση της υπεραξίας της για τις ανάγκες του τουρισμού, τόσο στην αρχιτεκτονική των ελληνικών περιπτέρων στις διεθνείς εκθέσεις και στο έργο των αρχιτεκτόνων Δημήτρη και της Αλεξάνδρας Μωρέτη, όσο και στη διαδικασία καθιέρωσης του αρχαιολογικού τοπίου της αρχαίας Επιδαύρου σε διεθνή τουριστικό προορισμό κατά τη δεκαετία του 1950 από τον ΕΟΤ, μέσω αναστηλωτικών επεμβάσεων, εκσυγχρονιστικών τεχνικών έργων, εντατικής αναφύτευσης και διοργάνωσης του φεστιβάλ αρχαίου δράματος.