Κτίρια δημόσιας υγείας στην Αθήνα, 1833-1923

Abstract

The functional organization and development of nursing buildings (hospitals) of Athens during the period 1833-1923 offers a unique field of research as their design and development were affected by special functional needs relevant to the advances in medical science as well as to the prevailing social perceptions of that time. The research inquires raised, regard the factors that affected the establishment and operation of the hospitals, their placement into the urban fabric, their historical evolution, functional organization, specificity of structure and technical infrastructure, the processing in their form, any possible innovations, the part that the cooperation between doctors and engineers played and finally the transition towards a new reality, after 1923 Research sources consisted of records of meetings of previous administrations of the institutions, personal memoires of doctors, newspapers of that time and medical journals, plans and drawings, photographs etc. The analysis and process of this material was organized in various ways such as chronologically, per hospital and based on subjects such as the development , the administrative organization, the building program, the adaption to any new needs etc. A total of 26 hospitals were studied of which the most important were the A’ Military Hospital, The Civil Hospital, «Ophthalmiatrio» (Opthalmiatric Clinic) Hospital, “Evangelismos” Hospital, "Dromokaitio mental institution”, ”Aretaieio” Hospital “Aiginitio” Hospital, B’ Military Hospital, “Ag. Sofia” Hospital, “Sotiria” Hospital, the new municipal Hospital “Elpis” and the “Andreas Sygros” Hospital. The institution of the hospital was one of the few fields of cohesion of different social groups as through this a number of different ideologies, aspirations and expectations were able to be expressed. To the multifaceted project of establishment and operation important factors were the State, the Municipality of Athens, Athenian middle class, spiritual and political people, affluent expatriates abroad, the Royal family, the Petrakis monastery, the University distinguished professors, doctors, hygienists, skilled engineers and finally the patients themselves. The placement of establishments in town was established mainly by its proximity to the University of Athens and of the minimum cost of acquisition of the land, forming a posteriori, a wide band of institutions in the northeast (areas of Petraki Monastery) and a smaller pole in the western part (formerly Dafni Monastery areas) of the city. The standards of general layout of most Athenian hospitals were devised in England in the 18th-19th century. The functional organization, beyond the general parameters of ventilation, lighting, etc., were established by needs considering distribution of patients (by gender, social class etc), the development of medical services and educational nature, the Organization of auxiliary services and access to outdoor space. The construction of buildings adopted in general, contemporary techniques for that time, while applying modern facilities was not immediately possible. The morphological processing of sides followed, with a few exceptions, the classicism. After 1890, was attempted the diversion individual departments of institutions (Administration, hospitalization, services) . The Hospitals of Athens were designed mainly by army engineers and civil engineers, graduates of European universities. To the successful outcome of the studies essential role played the close cooperation with distinguished physicians. After 1910 hospital specialists from Germany and America were asked to undertake the design. Although there is no pioneering in the typology of the buildings, there were limited innovations (metal door and window frames, continuous mosaic floors etc). The proper implementation of the institution of the Hospital as "public health system" in Athens was not possible until the 1880s, due to both economic and cultural reasons (collective character mode). After the 1880s, the growing need in single, continuous halls but also in special nursing rooms, demonstrate the acceptance of such institutions by wider society. In addition, during the decade 1910-20, the place of Central Administration towards hospital treatment is changing gradually, signaling the transition from the local charitable infirmary in the integrated public hospital.

Η λειτουργική οργάνωση και η εξέλιξη των νοσηλευτικών κτιρίων της Αθήνας κατά την περίοδο 1833-1923 προσφέρει πρωτότυπο πεδίο έρευνας καθώς ο σχεδιασμός και η εξέλιξή τους επηρεάστηκαν από ειδικές λειτουργικές ανάγκες σχετικές τόσο με την πρόοδο της ιατρικής επιστήμης όσο και με τις επικρατούσες κοινωνικές αντιλήψεις. Τα ερευνητικά ερωτήματα που τέθηκαν, αφορούν στους παράγοντες ίδρυσης και λειτουργίας των νοσοκομείων, στη χωροθέτησή τους στην πόλη, στην ιστορική εξέλιξη τους, στη λειτουργική οργάνωση τους, στις ιδιαιτερότητες της κατασκευής και των τεχνικών εγκαταστάσεων τους, στην επεξεργασία της μορφή τους, στις πιθανές καινοτομίες, στο ρόλο της συνεργασίας μηχανικών και ιατρών και τέλος στη μετάβαση προς μια νέα πραγματικότητα, μετά 1923. Πηγές έρευνας αποτέλεσαν τα Πρακτικά Συνεδριάσεων των Διοικήσεων των ιδρυμάτων και του Ιατροσυνεδρίου, Απομνημονεύματα ιατρών, Εφημερίδες και Ιατρικά περιοδικά, σχέδια, φωτογραφίες κ.ά. Η ανάλυση του υλικού οργανώθηκε χρονολογικά, ανά νοσοκομείο και βάσει θεμάτων όπως η εξέλιξη, η διοικητική οργάνωση, το κτιριολογικό πρόγραμμα, η προσαρμογή σε νέες ανάγκες κ.ά. Μελετήθηκαν συνολικά 26 νοσοκομεία από τα οποία τα σημαντικότερα ήταν το Α΄ Στρατιωτικό, το Πολιτικό, το Οφθαλμιατρείο, «ο Ευαγγελισμός», το «Δρομοκαΐτειο», το Αρεταίειο, το Νοσοκομείο Παίδων «Αγία Σοφία», το Αιγινήτειο, το Φθισιατρείο « η Σωτηρία», το νέο Δημοτικό Νοσοκομείο «Ελπίς» και το Νοσοκομείο «Ανδρέας Συγγρός». Ο θεσμός του Νοσοκομείου αποτέλεσε ένα από τα ελάχιστα πεδία συνοχής διαφορετικών κοινωνικών ομάδων καθώς μέσω αυτού μπόρεσε να εκφραστεί πλήθος διαφορετικών ιδεολογιών, επιδιώξεων και προσδοκιών. Στο πολύπλευρο έργο ίδρυσης και λειτουργίας, σημαντικότατοι παράγοντες αποτέλεσαν το Κράτος, ο Δήμος Αθηναίων η αθηναϊκή αστική τάξη, πνευματικοί και πολιτικοί άνθρωποι, εύποροι ομογενείς της διασποράς, η βασιλική οικογένεια, η Μονή Πετράκη, το Πανεπιστήμιο, ιατροί καθηγητές, διακεκριμένοι υγιεινολόγοι, αξιόλογοι μηχανικοί και τέλος οι ίδιοι οι ασθενείς. Η χωροθέτηση των ιδρυμάτων στην πόλη καθορίστηκε κυρίως απ’ τη γειτνίαση με το Πανεπιστήμιο καθώς και απ’ το ελάχιστο κόστος απόκτησης των οικοπέδων, διαμορφώνοντας εκ των υστέρων, μια ευρεία ζώνη ιδρυμάτων στο βορειοανατολικό τμήμα (εκτάσεις Μονής Πετράκη) και ένα μικρότερο πόλο στο δυτικό τμήμα (πρώην εκτάσεις Μονής Δαφνιού) της πόλης. Τα πρότυπα της γενικής διάταξης των περισσότερων αθηναϊκών νοσοκομείων επινοήθηκαν στην Αγγλία κατά τον 18ο-19ο αιώνα. Η λειτουργική οργάνωση τους, πέρα των γενικών παραμέτρων αερισμού, φωτισμού κτλ., καθορίστηκε από ανάγκες σχετικά με την κατανομή των ασθενών (φύλο, κοινωνική τάξη), την ανάπτυξη υπηρεσιών ιατρικού και εκπαιδευτικού χαρακτήρα, την οργάνωση βοηθητικών υπηρεσιών και τη δυνατότητα πρόσβασης στο ύπαιθρο. Η κατασκευή των κτιρίων υιοθέτησε εν γένει, τις τρέχουσες για την εποχή τεχνικές ενώ η εφαρμογή σύγχρονων εγκαταστάσεων δεν έγινε άμεσα δυνατή. Η μορφολογική επεξεργασία των όψεων ακολούθησε, με ελάχιστες εξαιρέσεις, τον κλασικισμό. Μετά το 1890, επιχειρήθηκε η διαφοροποίηση των επιμέρους τμημάτων των ιδρυμάτων (διοίκηση, νοσηλεία, υπηρεσίες). Τα κτίρια των αθηναϊκών νοσοκομείων σχεδιάστηκαν κατά κανόνα, από μηχανικούς του Στρατού και από πολιτικούς μηχανικούς, απόφοιτους ευρωπαϊκών πανεπιστημίων. Στην επιτυχή έκβαση των μελετών ουσιαστικό ρόλο έπαιξε η στενή συνεργασία με διακεκριμένους ιατρούς. Μετά το 1910, κλήθηκαν να αναλάβουν το σχεδιασμό, νοσοκομειολόγοι απ’ τη Γερμανία και την Αμερική. Αν και δεν διαπιστώνεται πρωτοπορία στην τυπολογία των κτιρίων, υπήρξαν περιορισμένες καινοτομίες (μεταλλικά κουφώματα, γραμμικοί εξώστες, ενιαία μωσαϊκά δάπεδα). Η άρτια εφαρμογή του θεσμού του Νοσοκομείου ως σύστημα «δημόσιας υγείας» στην Αθήνα δεν έγινε δυνατή έως τη δεκαετία του 1880, τόσο για οικονομικούς όσο και για πολιτισμικούς λόγους (λειτουργία συλλογικού χαρακτήρας). Μετά το 1880, η όλο και μεγαλύτερη ανάγκη σε ενιαίες αίθουσες αλλά και σε δωμάτια ιδιαίτερης νοσηλείας, αποδεικνύουν την αποδοχή των ιδρυμάτων αυτών από ευρύτερα κοινωνικά στρώματα. Επιπλέον τη δεκαετία 1910-20, η θέση της κεντρικής διοίκησης απέναντι στη νοσοκομειακή περίθαλψη αλλάζει σταδιακά, σηματοδοτώντας τη μετάβαση από το τοπικό φιλανθρωπικό θεραπευτήριο στο ολοκληρωμένο δημόσιο νοσοκομείο.