Τουρισμός και ελληνική κοινωνία την περίοδο 1945-1974

Abstract

The postwar development of the tourist industry in Greece is inscribed in the international current of tourism massification and the wave of Western citizens that travelled towards the south, in the wake of the Keynesian regime of accumulation. However, the particularities of the tourist phenomenon in this country are also related to specific political and economic procedures during this time and in the discrepancy between idiosyncrasies of the international tourist structure and practiced domestic policies.In Greece, the tourist industry was favored by the post-civil war accession of the country in the ‘western-camp’ and the paneuropean division of labour that was promoted by the Marshal plan. The political elites were perceiving tourism as a promising economic alternative to agriculture and industrial development, as well as a form of cosmopolitan modernization that would form them culturally under the demand of westernization.During the first post war years (1945-1967), the tourist industry in Greece developed around those demands as a state, or state-sponsored, industry, directed towards the upper strata of western societies. This condition was challenged initially by the actualities of the tourist wave that struck Greece, where young travelers where spreading throughout the country, and latter on by the conscious political planning of the Junta regime (1967-1974) that solidified its position as part of the international tourism structure. This work looks at the history of this development during the 1945-1974 period. It does so by focusing on the practiced policies, public discourse and reflection of the tourist phenomenon in Greek periodical press and magazines of the time. In particular, it draws on the idea of an inextricable connection between the development of a “market economy” and state policies, as developed by Karl Ponanyi, in order to map the ways by which the tourist economy was grounded in this specific “spatiotemporal” framework. Additionally it tries to draws conclusion out of the cultural transformations of the Greek society during the first postwar period using the notion of “monetization” as developed in the work of Georg Simmel, and that of “commodification” as found in the wider critical-Marxist tradition.Ultimately, this work argues that the development of the tourist market in the conditions of the Greek economy in conjunction with the frailty of democratic institutions, led to the lack of spatial configuration of public space, in the feebleness of environmental protection laws, but also to the defusing of the social wealth produced by the tourist market towards the lower strata of society. However, additionally, it contributed to the social transformation of the Greek society in a critical fashion regarding the development of the Modern Greek identity.

Η μεταπολεμική ανάπτυξη του τουρισμού στην Ελλάδα είναι εγγεγραμμένη στο διεθνές συνεχές της μεταπολεμικής μαζικοποίησης του φαινομένου και της φυγής προς το νότο εκατομμυρίων πολιτών των δυτικών κοινωνιών που λειτουργούσαν σε καθεστώς κεϋνσιανής ρύθμισης. Οι ιδιαίτερες όμως πτυχές και διαστάσεις του τουριστικού φαινομένου στην Ελλάδα είναι εγγεγραμμένες στις πολιτικές ιδιαιτερότητες της εποχής και στην ασυμφωνία ανάμεσα στις διεθνείς απαιτήσεις της τουριστικής αγοράς και στους εγχώριους μεταπολεμικούς πολιτικούς σχεδιασμούς.Η ανάπτυξη του τουρισμού στην Ελλάδα μεταπολεμικά ευνοείται από την μετεμφυλιακή ένταξη της χώρας στο δυτικό στρατόπεδο και στον δυτικό διεθνή καταμερισμό της εργασίας που προωθούνταν μέσα από το σχέδιο Μάρσαλ. Οι πολιτικές ελίτ αναγνώρισαν σε αυτόν τόσο μία ελπιδοφόρα οικονομική διέξοδο για τον τόπο όσο όμως και μία μορφή κοσμοπολίτικου εκμοντερνισμού που θα τις συγκροτούσε πολιτισμικά γύρω από το αίτημα του εκδυτικισμού. Κατά την πρώτη μεταπολεμική περίοδο (1945-1974) η τουριστική βιομηχανία της Ελλάδας αναπτύχθηκε γύρω από τα παραπάνω προστάγματα, ως μία κρατική ή στηριζόμενη από το κράτος, οικονομική δραστηριότητα προσανατολισμένη προς τα ανώτερα στρώματα των δυτικών κοινωνιών. Η συνθήκη αυτή τίθεται υπό αμφισβήτηση αρχικά από την πραγματικότητα του τουριστικού κύματος που καταφθάνει στην Ελλάδα, καθώς νέοι ταξιδιώτες κατέκλυζαν τη χώρα, και αργότερα από τους συνειδητούς πολιτικούς σχεδιασμούς του καθεστώτος της στρατιωτικής δικτατορίας (1967-1974) που παγίωσε τη θέση της ως τμήμα του διεθνούς τουριστικού κυκλώματος. Η εργασία αυτή καταπιάνεται με τις παραπάνω διεργασίες την περίοδο 1945-1974. Επιχειρεί να το κάνει αυτό εστιάζοντας στις εφαρμοζόμενες πολιτικές, στο δημόσιο λόγο και στις αναπαραστάσεις του τουριστικού φαινομένου στον ελληνικό περιοδικό τύπο και διαφημιστικό λόγο της εποχής. Συγκεκριμένα, αντλεί από την ιδέα της σχέσης μεταξύ της ανάπτυξης της «οικονομίας της αγοράς» και των κρατικών πολιτικών, όπως αυτή αναπτύχθηκε από τον Καρλ Πολάνιυ, για να χαρτογραφήσει τους τρόπους με τους οποίους η τουριστική οικονομία θεμελιώθηκε στο συγκεκριμένο «χωροχρονικό» πλαίσιο. Επιπλέον, προσπαθεί να αντλήσει συμπεράσματα αναφορικά με τους πολιτισμικούς μετασχηματισμούς της ελληνικής κοινωνίας την πρώτη μεταπολεμική περίοδο χρησιμοποιώντας τις έννοιες του «εκχρηματισμού», όπως αναπτύσσεται στο έργο του Γκέοργκ Σίμμελ και της «εμπορευματοποίησης», όπως συναντάται στην ευρύτερη κριτική-μαρξιστική παράδοση.Εν κατακλείδι η εργασία επιχειρηματολογεί για το ότι η ανάπτυξη της τουριστικής αγοράς στο ελληνικό οικονομικό συγκείμενο σε συνδυασμό με την αδυναμία των δημοκρατικών θεσμών εκπροσώπησης οδήγησε μεσοπρόθεσμα στην ελλιπή ρύθμιση του δημόσιου χώρου, την αδυναμία της περιβαλλοντικής πολιτικής στη χώρα αλλά και στη διάχυση του κοινωνικά παραγόμενου πλούτου από την τουριστική ανάπτυξη προς τα κατώτερα στρώματα. Παράλληλα, όμως, συνέβαλε και στον πολιτισμικό μετασχηματισμό της ελληνικής κοινωνίας με καθοριστικό τρόπο ως προς την διαμόρφωση της μεταπολιτευτικής ελληνικής ταυτότητας.